Στις 28 Απριλίου, έγινε μεγάλη διακοπή ρεύματος στην Ισπανία και την Πορτογαλία αφήνοντας εκατομμύρια ανθρώπους χωρίς ρεύμα. Οι δύο χώρες «βυθίστηκαν» στο σκοτάδι και το χάος σχεδόν σε όλη την έκταση τους, με τους πολίτες να περιμένουν ακόμη απαντήσεις για τις αιτίες του ιστορικού μπλακ άουτ, που διατάραξε την καθημερινότητα τους.
Μερικές ώρες μετά την αποκατάσταση του προβλήματος, ο φορέας του πορτογαλικού δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας, REN, απέδωσε το γεγονός σε ένα σπάνιο ατμοσφαιρικό φαινόμενο «λόγω των ακραίων θερμοκρασιακών μεταβολών» που παρατηρήθηκαν στη γειτονική χώρα. Το φαινόμενο ονομάζεται «προκλητή ατμοσφαιρική δόνηση».
Ωστόσο, ειδικοί παρουσιάζουν μία διαφορετική πραγματικότητα. Ο Χοσέ Γκιγιέρμο Σάντσεθ Λεόν, καθηγητής του Ινστιτούτου Θεμελιώδους Φυσικής και Μαθηματικών (IUFFyM) στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα, αναλύει τι συνέβη πραγματικά και σημειώθηκαν διακοπές ρεύματος και τι μπορούν να μάθουν από αυτό το γεγονός η Ιβηρική και κατ’ επέκταση η Ευρώπη.
Όπως σημειώνει αρχικά, το πρωί εκείνης της Δευτέρας (28/04), όλα κυλούσαν φυσιολογικά στο σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας της ισπανικής χερσονήσου. Η ζήτηση ήταν σε κανονικά επίπεδα για την εποχή του έτους και καλύπτονταν εύκολα από τη συνολική διαθέσιμη παραγωγική ικανότητα.
Την προηγούμενη ημέρα, το Εθνικό Δίκτυο Ηλεκτρικής Ενέργειας της Ισπανίας (REE, Red Eléctrica Española, εμπορικά γνωστό ως Redeia) είχε πραγματοποιήσει τη συνήθη ημερήσια δημοπρασία για να καθορίσει ποιες εγκαταστάσεις θα παρείχαν ενέργεια κατά τη διάρκεια της επόμενης ημέρας. Η REE διαχειρίζεται τη διανομή ηλεκτρικής ενέργειας στην Ισπανία και, αν και τυπικά είναι ιδιωτική εταιρεία, ελέγχεται από το ισπανικό κράτος, το οποίο κατέχει το 20% του κεφαλαίου της. Στην ιστοσελίδα της δηλώνει ότι:
«Ως οργανισμός, είμαστε υπεύθυνοι για τη διασφάλιση της διαθεσιμότητας ηλεκτρικής ενέργειας όπου και όποτε τη χρειάζεστε και για τη βιωσιμότητα μέσω της προώθησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Για όλους αυτούς τους λόγους, η Red Eléctrica αποτελεί τη “ραχοκοκαλιά” του ηλεκτρικού συστήματος της Ισπανίας και τον ακρογωνιαίο λίθο της οικολογικής μετάβασης που βιώνει η χώρα».
12:30: Όλα κυλούν όπως συνήθως
Στις 12:30, το μεγαλύτερο μέρος της ενεργειακής ζήτησης της χώρας καλύπτονταν από ανανεώσιμες πηγές, ιδίως από φωτοβολταϊκή ηλιακή ενέργεια, η οποία συνέβαλε σε λίγο περισσότερο από το ήμισυ του συνόλου.
Η κατάσταση αυτή επαναλήφθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του μήνα, καθώς στην Ισπανία, η συνδυασμένη ισχύς της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας μπορεί –υπό τις κατάλληλες συνθήκες– να καλύψει το σύνολο της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας της χώρας κατά τις ώρες με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια τις μεσημβρινές ώρες.
Τα πυρηνικά εργοστάσια της χώρας, όπως είχε προγραμματιστεί, λειτουργούσαν στο μισό της συνήθους δυναμικότητας, επειδή τα υψηλά τέλη που επιβάλλονται σε αυτά τα καθιστούν οικονομικά μη βιώσιμα σε περιόδους που η τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας είναι πολύ χαμηλή, σύμφωνα με τους ιδιοκτήτες τους.
Την ώρα εκείνη, η τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας στην επίσημη αγορά ήταν αρνητική, περίπου –1 ευρώ / μεγαβατώρα. Με αυτές τις τιμές, η Ισπανία εξήγαγε ηλεκτρική ενέργεια στο Μαρόκο, την Πορτογαλία και ακόμη και τη Γαλλία. Επιπλέον, μεγάλο μέρος της διαθέσιμης ενέργειας χρησιμοποιούνταν για την άντληση νερού από χαμηλά υδρογραφικά δίκτυα σε δεξαμενές – ο μόνος πρακτικός τρόπος αποθήκευσης ενέργειας σε μεγάλη κλίμακα. Ωστόσο, η χωρητικότητα αυτή έχει όρια και, με τις δεξαμενές σχεδόν γεμάτες, δεν μπορεί να συνεχίσει να αποθηκεύεται επ’ αόριστον.
12:33: Κάτι παράξενο συμβαίνει
Στα πέντε λεπτά μεταξύ 12:30 και 12:35, συνέβη κάτι ασυνήθιστο, για το οποίο δεν έχει δοθεί ακόμη επίσημη εξήγηση: Μία ξαφνική πτώση του ιβηρικού δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας προκαλεί πλήρη διακοπή ρεύματος.
«Τα πρώτα λεπτά επικράτησε σύγχυση, η οποία επιδεινώθηκε από τη διακοπή των σταθερών και κινητών τηλεφωνικών δικτύων. Κυκλοφόρησαν φήμες ότι επηρεάστηκαν κι άλλες ευρωπαϊκές χώρες (το άκουσα και εγώ από το ραδιόφωνο με μπαταρίες που έσπευσα να αγοράσω) και γρήγορα οι υποψίες στράφηκαν προς μία πιθανή κυβερνοεπίθεση.
Αμφέβαλα για αυτή την υπόθεση, καθώς τα δίκτυα υπολογιστών που ελέγχουν τα ηλεκτρικά συστήματα, είναι συνήθως αποσυνδεδεμένα από το διαδίκτυο και μία διακοπή ρεύματος σε ολόκληρη την Ευρώπη θα οδηγούσε σε κάτι που θα έμοιαζε πολύ με ένα επεισόδιο του Black Mirror», υποστήριξε εν συνεχεία.
«Ύστερα από λίγα λεπτά, ανακοινώθηκε από το ραδιόφωνο, τη σωτηρία μου, ότι η διακοπή ρεύματος περιοριζόταν στην Ιβηρική χερσόνησο, πράγμα που σήμαινε ότι η πιθανότερη αιτία ήταν μία τεχνική βλάβη», περιγράφει ο καθηγητής.
Τι πήγε λάθος;
Αναλύοντας τα διαθέσιμα στοιχεία της REE μεταξύ 12:30 και 12:35, παρατηρούνται διάφορα ασυνήθιστα γεγονότα, σύμφωνα με τον Χοσέ Γκιγιέρμο Σάντσεθ Λεόν.
Μερικά λεπτά πριν από τη διακοπή, παρατηρήθηκαν διακυμάνσεις στο δίκτυο και υπήρξε μία απότομη αύξηση στην παραγωγή αιολικής ενέργειας, η οποία μέχρι τότε ήταν πολύ χαμηλή. Η Γαλλία σταμάτησε ξαφνικά να εισαγάγει ηλεκτρική ενέργεια από την Ισπανία, ίσως επειδή εντόπισε ένα πρόβλημα στο δίκτυο της χερσονήσου και αυτό ενέτεινε την ανισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης.
Σε εκείνο το σημείο, οι λίγες πυρηνικές μονάδες που λειτουργούσαν, έλαβαν σήμα υπερφόρτωσης. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο, εισήχθησαν ράβδοι ελέγχου και οι μονάδες τέθηκαν αυτόματα εκτός λειτουργίας.
Όμως, το πλέον ασυνήθιστο ήταν η συμπεριφορά των φωτοβολταϊκών, η παραγωγή των οποίων μειώθηκε από 18.000 μεγαβατώρες σε μόλις 8.000 μεγαβατώρες σε λίγα δευτερόλεπτα. Δεδομένου ότι ο ήλιος δεν είχε εξαφανιστεί, πρέπει να ήταν μία αυτόματη εντολή που απενεργοποίησε χιλιάδες ηλιακές εγκαταστάσεις.
Πηγές της REE υποδεικνύουν ότι το πρόβλημα μπορεί να προκλήθηκε από την αποσύνδεση ορισμένων ηλιακών σταθμών στη νοτιοδυτική Ισπανία, αλλά το δίκτυο θα μπορούσε κανονικά να το εξισορροπήσει μέσω της ρύθμισης, του μηχανισμού εξισορρόπησης της προσφοράς και της ζήτησης. Αυτό γινόταν κυρίως με υδροηλεκτρική ενέργεια, όπως συνήθως, αλλά έφτασε ένα σημείο όπου αυτή η πηγή εξάντλησε την ικανότητα προσαρμογής της.
Τα τρέχοντα στοιχεία υποδηλώνουν, επομένως, ένα πρόβλημα στον συγχρονισμό του δικτύου. Όλες οι πηγές που τροφοδοτούν το δίκτυο πρέπει να είναι συγχρονισμένες στην ίδια συχνότητα, 50 Hertz. Για να διευκολυνθεί αυτή η ακολουθία, απαιτείται σταθερή ισχύς βασικού φορτίου, η οποία παρέχεται συνήθως από πυρηνικές και άλλες μεγάλες εγκαταστάσεις φυσικού αερίου και υδροηλεκτρικής ενέργειας.
Οι συγκεκριμένες πηγές λειτουργούν ως φυσικός αποσβεστήρας διαταραχών, συμβάλλοντας στη διατήρηση της συχνότητας σταθερής σε περίπτωση απότομων μεταβολών στην παραγωγή ή τη ζήτηση.
Ωστόσο, οι μεταβλητές ανανεώσιμες πηγές, όπως η ηλιακή φωτοβολταϊκή ενέργεια, δεν έχουν αυτή την ικανότητα. Παράγουν συνεχές ρεύμα που μετατρέπεται σε εναλλασσόμενο στα 50 Hertz, αλλά δεν μπορούν να αντιδράσουν αυτόματα στις διακυμάνσεις της συχνότητας.
Στις 12:33, δεν υπήρχε σχεδόν καμία σταθερή πηγή στο ισπανικό δίκτυο κι επιπλέον, οι ελάχιστες πυρηνικές μονάδες που λειτουργούσαν, είχαν απενεργοποιηθεί όταν ανίχνευσαν μία απότομη αύξηση στο δίκτυο. Οι υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις είχαν φτάσει στο όριο της ρυθμιστικής τους ικανότητας και δεν είχε ληφθεί κανένα μέτρο για τη διαθεσιμότητα μονάδων φυσικού αερίου, επισημαίνει ο Χοσέ Γκιγιέρμο Σάντσεθ Λεόν.
Λιγότερο από 10 ώρες αργότερα, ευτυχώς, το ηλεκτρικό σύστημα είχε σχεδόν αποκατασταθεί. Ωστόσο, η ζημιά είχε ήδη γίνει και οι συνέπειές της εξακολουθούν να είναι αισθητές.
Η αιτία του μπλακ άουτ
Αυτή η ασυνήθιστη κατάσταση υποδηλώνει μία «τέλεια καταιγίδα» κακής διαχείρισης του δικτύου και ανεπαρκών συνδέσεων των ηλιακών εγκαταστάσεων με το δίκτυο, καθώς και άλλων άγνωστων βλαβών. Κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ πιθανό τα προγράμματα υπολογιστών που είναι υπεύθυνα για τη διαχείριση αυτών των συστημάτων να διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο, καθώς ενδέχεται να μην ήταν κατάλληλα προετοιμασμένα για τέτοιου είδους καταστάσεις.
Αν και το δίκτυο είναι χωρισμένο σε διαφορετικές ζώνες που μπορούν να απομονωθούν η μία από την άλλη, όλες οι ζώνες επηρεάστηκαν όταν χιλιάδες μικρές ηλιακές εγκαταστάσεις διάσπαρτες σε όλο το δίκτυο αποσυνδέθηκαν ταυτόχρονα. Επίσης, η διασύνδεση της ηπειρωτικής Ισπανίας με το ευρωπαϊκό δίκτυο είναι αδύναμη, ενώ, μία ισχυρότερη σύνδεση με το σταθερό γαλλικό δίκτυο θα διευκόλυνε τον συγχρονισμό του ισπανικού δικτύου.
Η ηλιακή ενέργεια κατά τις πιο ηλιόλουστες ώρες στρεβλώνει όλες τις προσφορές (σε τιμή ή αρνητικές), καθιστώντας τις σταθερότερες πηγές οικονομικά μη βιώσιμες, εκτός εάν έχουν εγγυημένη τιμή και αποθαρρύνοντας την παραγωγή τους. Το ζήτημα, επομένως, δεν είναι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας έναντι της πυρηνικής ενέργειας, αλλά μάλλον πόση ηλιακή ενέργεια μπορεί να υπάρχει στο δίκτυο σε μία δεδομένη στιγμή, διατηρώντας παράλληλα τη σταθερότητα.
Μία πιο ανησυχητική αιτία είναι η εμπλοκή της πολιτικής στην REE, καθώς η προεδρία της κατέχεται συνήθως από πρώην υπουργούς ή υψηλόβαθμους πολιτικούς. Η σημερινή πρόεδρος είναι η Μπεατρίς Κορεδόρ, δικηγόρος και πρώην υπουργός στέγασης και η REE επιδιώκει τον κάπως πολιτικοποιημένο στόχο του «100 % ανανεώσιμων».
Μερικές ώρες μετά τη διακοπή της παροχής ρεύματος την 28η Απριλίου, ο πρωθυπουργός της Ισπανίας, Πέδρο Σάντσεθ, εξέφρασε υποψίες ότι η διακοπή προήλθε από «ιδιώτες φορείς» και κατηγόρησε όσους υποστηρίζουν ότι η αύξηση της πυρηνικής ενέργειας θα συμβάλει στη σταθεροποίηση του δικτύου ως ανίδεους.
Ο τρέχων ενεργειακός χάρτης πορείας της Ισπανίας, που έχει εγκριθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση, περιλαμβάνει τη σταδιακή κατάργηση όλων των πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής μεταξύ 2027 και 2035.
Δύο ημέρες μετά τη διακοπή ρεύματος, η Κορεδόρ έκανε για πρώτη φορά δημόσιες δηλώσεις λέγοντας ότι ένα τέτοιο περιστατικό δεν θα επαναληφθεί, μία δύσκολη δήλωση όταν οι αιτίες είναι ακόμα άγνωστες.
Τέλος, ο Χοσέ Γκιγιέρμο Σάντσεθ Λεόν σημειώνει ότι είναι απαραίτητο είναι οι αποφάσεις για ενεργειακά ζητήματα, όπως το «100% ανανεώσιμες πηγές ενέργειας», να έχουν ανεξάρτητη τεχνική υποστήριξη που να αναλύει και να ενημερώνει το κοινό με αυστηρότητα και διαφάνεια.
Μία ορθολογική ανάλυση δεν πρέπει να αντιπαραθέτει τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με την πυρηνική ενέργεια, και οι τεχνικοί φορείς –όπως η REE– πρέπει να διοικούνται από άτομα που δεν ανήκουν στις πολιτικές δομές εξουσίας, κατά προτίμηση με την κατάλληλη τεχνική κατάρτιση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει επίσης να διαθέτει μία συντονισμένη ενεργειακή πολιτική και ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας σχεδιασμένο για την αντιμετώπιση διακοπών ρεύματος ή πιθανών εξωτερικών επιθέσεων.
