Εκείνος ο Αύγουστος του 1922 ήταν διαφορετικός για τους Ελληνες της Μικράς Ασίας, που ένιωθαν και έβλεπαν την καταστροφή να πλησιάζει ολοταχώς, χωρίς να μπορούν να κάνουν τίποτε. Στην Σμύρνη η ανεμελιά πρότερων καλοκαιριών, είχε δώσει την θέση της στον φόβο για το τι έρχεται μετά την ήττα του Ελληνικού Στρατού από τους Τούρκους που προελαύνουν προς την πόλη.

Όλοι είναι ανάστατοι για το τι μέλλει γενέσθαι και οι διαφωνίες για το τι πρέπει να πράξουν-να μείνουν ή να φύγουν-απλά αυξάνουν την ένταση των ημερών.  Στα τέλη του μήνα ένας νεαρός τότε πολιτικός, ο Γεώργιος Παπανδρέου τον οποίο είχαν στείλει οι Φιλελεύθεροι συναντιέται στην Σμύρνη με τον Ύπατο Αρμοστή της Ελλάδας Αριστείδη Στεργιάδη ο οποίος τον ενημερώνει για την ήττα και την επερχόμενη καταστροφή.

Όταν ο Παπανδρέου τον ρωτάει γιατί δεν λέει στον κόσμο να φύγει σύμφωνα με τα όσα παρέθεσε στο βιβλίο του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων» ο ιστορικός του Μεσοπολέμου Γ. Δαφνής, ο Στεργιάδης απαντά: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα». Ο ίδιος πάντως φρόντισε να γλιτώσει πρώτος τον εαυτό του, μια μόλις μέρα πριν οι Τούρκοι εισέλθουν σε μια από τις πιο όμορφες πόλεις της Ανατολής, στην οποία κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο.

Το ημερολόγιο έγραφε 26 Αυγούστου του 1922 όταν ο Αριστείδης Στεργιάδης στις επτά και μισή το απόγευμα εγκατέλειψε το κτήριο της Αρμοστείας για να σώσει το εαυτό του. Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί εξαγριώθηκε όταν είδε τον άνθρωπο που είχε επιλέξει ο Βενιζέλος να είναι τόσο ουδέτερος κατά την διάρκεια της διακυβέρνησής του, ώστε να προκαλέσει το ελληνικό στοιχείο της Σμύρνης.

Χρειάστηκε να τον προστατέψει αρχικά ο διευθυντής της αστυνομίας Νικηφοράκης και χωροφύλακες ώστε να επιστρέψει στο κτήριο της Αρμοστείας για να ειδοποιήσει τους Άγγλους, που έστειλαν ατμάκατο με πεζοναύτες για να τον παραλάβει. Έφυγε ακούγοντας κατάρες από το πλήθος να τον συνοδεύουν στην φυγή του από την Σμύρνη, από την οποία είχαν αναχωρήσει και τα τελευταία ελληνικά στρατεύματα. Όταν έπεσε η νύχτα, καταλάγιασαν για λίγες ώρες οι κουβέντες και η ένταση, όμως εκτός από τα παιδιά, ελάχιστοι μπόρεσαν να κοιμηθούν αγωνιώντας για την επόμενη μέρα.

Το μαρτύριο του Χρυσόστομου

Τα τουρκικά στρατεύματα εισήλθαν στην Σμύρνη στις 27 Αυγούστου υπό την διοίκηση του Νουρεντίν Πασά, ο οποίος ως πρώτο μέλημα είχε να συλλάβει τον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο. Ήταν αυτός που είχε έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με τον Στεργιάδη ουκ ολίγες φορές, εξαιτίας των πύρινων λόγων του όταν μιλούσε στο ποίμνιό του, τονίζοντας ότι η απελευθέρωση είναι κοντά.

Οι Τούρκοι έπνεαν τα μένεα εναντίον του Μητροπολίτη, τον οποίο πολλοί προέτρεψαν να φύγει από την Σμύρνη, κάτι όμως που αρνήθηκε κατηγορηματικά, τονίζοντας ότι η θέση του είναι κοντά στους πιστούς. Είναι απόγευμα όταν ακούει τον Νουρεντίν Πασά να τον βρίζει και να τον κατηγορεί για την στάση που κράτησε, ενώ αμέσως μετά τον παραδίδει σε έναν αφηνιασμένο όχλο που αδημονούσε να ξεσπάσει το μένος του.

Το μαρτύριο του Μητροπολίτη θα κρατήσει ώρα με τους Τούρκους να συμπεριφέρονται χειρότερα και από ζώα στον ιερωμένο, εξαντλώντας όλη τους την αγριότητα. Χέρια τον αρπάζουν και δεκάδες άνθρωποι τον χτυπάνε με ρόπαλα, σίδερα, πέτρες, τον τραβάνε από τα γένια και τον κλωτσάνε σε όλο του το κορμί, ενώ τον πηγαίνουν στον Τουρκομαχαλά. Ο Μητροπολίτης προσεύχεται και ευλογεί το μανιασμένο πλήθος των βασανιστών του, κάτι που εξαγριώνει ακόμη περισσότερο τους Τούρκους, οι οποίοι αρχίζουν και τον μαχαιρώνουν αδιάκριτα.

Του βγάζουν τα μάτια, του κόβουν τη μύτη και όταν τους ευλογεί κόβουν τα χέρια και τα πόδια του, ενώ χτυπάνε το κεφάλι του στο έδαφος που έχει γίνει κόκκινο από το αίμα του. Ένας από τους βασανιστές τον τραβάει από τα μαλλιά και κόβει τον λαιμό του ιερωμένου που είναι ακόμη ζωντανός σιγά-σιγά, ώστε να υποφέρει περισσότερο.

Όταν τελειώνουν μαζί του, πετάνε ότι έχει απομείνει από τον Μητροπολίτη Σμύρνης σε μια άμαξα με άλλα πτώματα ελλήνων και τον θάβουν σε ένα ομαδικό τάφο. Οι τελευταίες του λέξεις πριν ξεκινήσει το μαρτύριο του ήταν: «Δεν με πειράζει να θυσιαστώ για το ποίμνιό μου. Κάμετε ότι θέλετε...».