Οι αιτίες της μετανάστευσης – Το μακρύ ταξίδι στην άλλη άκρη του Ατλαντικού – Νήσος Έλις: Το μαρτύριο – Το βιβλίο του Henry Pratt Fairchild για τους Έλληνες.

Πέρα από τους πρώτους Έλληνες στην Αμερική, από την εποχή του Κολόμβου, ως τα τέλη του 18ου αιώνα που ήταν κυρίως εγκαταστάσεις μεμονωμένων ατόμων, εκτός από τη μαζική μετανάστευση του 1768 στη Φλόριντα.

Σήμερα, θα ασχοληθούμε με το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από τη χώρα μας προς τις Η.Π.Α., που ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 και κορυφώθηκε τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.

Είναι χαρακτηριστικό, ότι ενώ από το 1820 ως το 1880, μόλις 398 Έλληνες μεταναστεύουν στις Η.Π.Α., ανάμεσά τους και 40 περίπου ορφανά του Αγώνα για την ανεξαρτησία που υιοθετήθηκαν από φιλέλληνες, από το 1881 ως το 1946, εγκαταστάθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες 431.650 Ελληνίδες και Έλληνες! Αν μάλιστα σκεφτούμε ότι ανάμεσα στα 155.370 άτομα που μετανάστευσαν στο ίδιο χρονικό διάστημα από την ευρωπαϊκή Τουρκία και στα 205.405 άτομα που μετανάστευσαν από την ασιατική Τουρκία, σίγουρα υπήρξαν χιλιάδες Ελληνίδες και Έλληνες, ο αριθμός αυτός γίνεται ακόμη μεγαλύτερος.

Οι πρώτοι μετανάστες στις Η.Π.Α.

Μετανάστες επιβιβάζονται σε μικρά σκάφη στην Πάτρα

Ο ιστορικός της ομογένειας Θεόδωρος Σαλούτος (Theodore Saloutos) (1910-1980), στο κλασικό έργο του “The Greeks in the United States” (1964), αναφέρει, ονομαστικά, τον πρώτο Νεοέλληνα που εγκαταστάθηκε στις Η.Π.Α. Ήταν ο Χρήστος Τσάκωνας, από το χωριό Ζούπαινα (σήμερα Άγιοι Ανάργυροι) Λακωνίας. Αρχικά, πήγε στον Πειραιά για να βρει δουλειά. Δεν τα κατάφερε και έφυγε για την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Από εκεί, το 1873, σε ηλικία 24 ετών πήρε τη μεγάλη απόφαση να φύγει για τις Η.Π.Α. Επρόκειτο για μια άκρως τολμηρή ενέργεια, καθώς στην Αμερική δεν υπήρχαν ελληνικές παροικίες, παρά μόνο κάποιοι σκόρπιοι Έλληνες…

Σε δύο χρόνια, ο Τσάκωνας επέστρεψε στο χωριό του και έπεισε πέντε Τσιντζινιώτες να τον ακολουθήσουν στις Η.Π.Α. Τα γράμματα και οι επιταγές, τα “τσέκια”, που έστελναν αυτοί στην Ελλάδα, έκαναν άλλους 15 Τσιντζινιώτες αυτοί στην Ελλάδα, έκαναν άλλους 15 Τσιντζινιώτες (από το χωριό Τσίντζινα ή Πολύδροσο Λακωνίας) να ταξιδέψουν κι αυτοί για το Νέο Κόσμο. Το γεγονός θεωρήθηκε αξιοσημείωτο, καθώς σχετικό άρθρο αφιέρωσε σ’ αυτό η εφημερίδα “Σφαίρα” του Πειραιά.

Πάντως, μεταξύ 1870 και 1880, μόνο 210 Έλληνες μετανάστευσαν στις Η.Π.Α. Την ίδια περίοδο, οι Γερμανοί μετανάστες στις Η.Π.Α. ήταν 718.182, οι Βρετανοί 548.044, οι Ιρλανδοί 436.871, οι Σουηδοί 115.922, οι Νορβηγοί 95.323 κλπ. Και την επόμενη δεκαετία όμως, οι Έλληνες που έφυγαν για την Αμερική, ήταν 2.308. Μεταξύ 1881 και 1890, έχουμε μαζική μετανάστευση Ιταλών στις Η.Π.Α. (307.309) ενώ οι Ευρωπαίοι που εγκαταστάθηκαν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ήταν 4.737.046.

Την επόμενη δεκαετία, ο αριθμός των Ελλήνων μεταναστών στις Η.Π.Α., αυξήθηκε αρκετά. Τι ήταν αυτό που οδήγησε πολύ περισσότερους συμπατριώτες μας σε σχέση με το παρελθόν να εγκατασταθούν στις Η.Π.Α.;

Οι λόγοι της μετανάστευσης των Ελλήνων στις Η.Π.Α.

Στα μέσα του 19ου αιώνα, η φυλλοξήρα κατέστρεψε σε μεγάλο βαθμό τους αμπελώνες της Γαλλίας και αυτό έγινε αφορμή να ξεκινήσει στη χώρα μας, ιδίως στην Πελοπόννησο, η δημιουργία αμπελώνων, με σκοπό τα προϊόντα της ελληνικής αμπελουργίας να πάρουν τη θέση των γαλλικών στη διεθνή αγορά.

Η προσπάθεια αυτή στέφθηκε από επιτυχία, κι έτσι σύντομα η σταφίδα του Μοριά, έγινε ένα από τα βασικά εξαγώγιμα προϊόντα όλης της περιοχής, με ετήσια παραγωγή 120-150 χιλιάδων μερικών τόνων.

Από το 1871 ως 1879 όμως, οι Γάλλοι αμπελουργοί άρχισαν με κυβερνητική υποστήριξη, να φυτεύουν καινούργια αμπέλια και έτσι μέσα σε λίγα χρόνια ξανακέρδισαν τις αγορές που είχαν στραφεί προς την ελληνική σταφίδα (κυρίως τη Ρωσία και τη Βρετανία). Παράλληλα η Γαλλία που αγόραζε τη μισή σχεδόν ελληνική παραγωγή, για να μην χάσει τους «πελάτες» της όσο υπήρχε το πρόβλημα με τη φυλλοξήρα, πήρε προστατευτικά μέτρα για τους Γάλλους παραγωγούς, περιορίζοντας σημαντικά τις εισαγωγές από την Ελλάδα. Έτσι, οι Έλληνες αγρότες που είχαν αντικαταστήσει τους ελαιώνες με αμπέλια, αντιμετώπισαν σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που οι περισσότεροι μετανάστες για τις Η.Π.Α. προέρχονταν από την Πελοπόννησο, κυρίως από την Κορινθία.

Το μεταναστευτικό ρεύμα προς τις Η.Π.Α., γιγαντώθηκε μετά τον άτυχο πόλεμο του 1897. Είναι χαρακτηριστικό, ότι από το 1901 ως το 1910, 167.519 άτομα έφυγαν από την Ελλάδα για τις Η.Π.Α.

Το 95% από αυτούς ήταν άντρες και μόνο 5% γυναίκες! Το ποσοστό αυτό ήταν περίπου το ίδιο ως τα τέλη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε οι Έλληνες μετανάστες εγκαθίστανται στις Η.Π.Α. μαζί με τις συζύγους τους ενώ υπήρξαν και πολλές κοπέλες που ταξίδεψαν στην Αμερική για να παντρευτούν εκεί κάποιους άγνωστους σ’ αυτές άντρες. Θυμηθείτε και την εξαιρετική ταινία «Νύφες» (2004) του Παντελή Βούλγαρη, που είχε αυτό ακριβώς ως θέμα της.

Πάντως, για τα αίτια της μετανάστευσης έχουν γραφτεί αξιόλογες μελέτες που είναι σχεδόν άγνωστες. Πρόκειται για πονήματα δευτεροετών φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθηνών που εξέδωσε το 1917 ο καθηγητής Ανδρέας Μ. Ανδρεάδης (Φροντιστήριον Δημοσίας Οικονομίας και Στατιστικής αρ. 12) όπου κάθε φοιτητής έγραφε τους λόγους της μετανάστευσης από την ιδιαίτερη πατρίδα του.

φοιτητής Θεόδωρος Γ. Μηνόπουλος από την Τρίπολη έγραψε ότι οι Αρκάδες παρακινήθηκαν από τους Λάκωνες να μεταναστεύσουν στην Αμερική. Αποδίδει δε το γεγονός αυτό σε οικονομικούς κυρίως λόγους και ιδιαίτερα στην τοκογλυφία. Ο τόκος ήταν μεταξύ 20% και 30% σε χρήμα ,αλλά οι δανειστές έπαιρναν επίσης γάλα, βούτυρο και άλλα προϊόντα από τους οφειλέτες τους κι έτσι ο τόκος σε πολλές περιπτώσεις έφτανε το 70%-80%! Σημαντικό ρόλο έπαιζαν επίσης οι πράκτορες των μεταναστευτικών γραφείων που παρουσίαζαν με τα πλέον ελκυστικά και ζωηρά «χρώματα» τον πλούτο και τις ευκαιρίες που πρόσφεραν οι Η.Π.Α.

Ο φοιτητής Ι. Δημητρακόπουλος από την Τεγέα τονίζει την οικονομική δυσπραγία της περιφέρειας και την έλλειψη έργων που θα επέτρεπαν στους γεωργούς να έχουν καλύτερη απόδοση από τα κτήματά τους (κυρίως αντιπλημμυρικά).

Ο φοιτητής Δ.Σ. Δογάνης από την Πάτρα αναφέρει ότι από τους 83.000 κατοίκους που είχε η τότε επαρχία Πατρών, κάθε χρόνο 1% ως 1,3% έφευγε για τις Η.Π.Α. Σημαντικό ρόλο έπαιζε στην περίπτωση της Πάτρας, ότι αποτελούσε το κυριότερο μεταναστευτικό λιμάνι της χώρας μας εκείνη την εποχή.

Ο φοιτητής Ιωάννης Γ. Σπηλιωτόπουλος αναφέρει ότι οι δύο πρώτοι μετανάστες από τα Καλάβρυτα έφυγαν για τις Η.Π.Α. το 1898. Μεταξύ 1903 και 1912 το 30% του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής των Καλαβρύτων είχαν ξενιτευτεί στην Αμερική!

Στο Αγρίνιο, όπως γράφει ο φοιτητής Γεώργιος Ε. Παπαγιάννης, η οικονομική κατάσταση λόγω της καλλιέργειας καπνού ήταν αρκετά καλή. Η μετανάστευση στις Η.Π.Α. οφειλόταν κυρίως σε τυχοδιωκτικούς λόγους και την έλλειψη αγροτικής ασφάλειας. Εξαίρεση αποτελούσε η ορεινή περιοχή της Τριχωνίδας όπου όσοι μετανάστευσαν για τις Η.Π.Α. εγκατέλειπαν τον τόπο τους για οικονομικούς λόγους.

Για τις Κυκλάδες και τα Επτάνησα οι βασικοί λόγοι της μετανάστευσης ήταν οικονομικοί και ψυχολογικοί. Οι Κεφαλλονίτες για παράδειγμα, όπως γράφει ο φοιτητής Γρηγόριος Α. Μηλιαρέσης από το Ληξούρι έφευγαν για να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση αλλά και εξαιτίας της κακοδιαχείρισης του νησιού τους. Και στη Ζάκυνθο όπου επικρατούσαν φεουδαρχικές συνθήκες καλλιέργειας, η μετανάστευση προς τις Η.Π.Α. άρχισε μετά το 1900. Η τοκογλυφία οργίαζε ενώ και οι πράκτορες των ατμοπλοϊκών εταιρειών έκαναν τα πάντα για να «προσελκύσουν» ταξιδιώτες για τον Νέο Κόσμο.

Να θυμίσουμε ότι ως το 1912, τα ελληνικά χερσαία σύνορα έφταναν ως το παλιό, θρυλικό γεφύρι της Άρτας και ταυτίζονταν, ανατολικά, περίπου με τα σημερινά όρια της Θεσσαλίας. Μόνο η Ελασσόνα παρέμενε στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η Κρήτη, τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα επίσης, δεν βρίσκονταν στην ελληνική επικράτεια.

Έτσι, πολλοί Έλληνες που ζούσαν στις αλύτρωτες περιοχές, για πολιτικούς και θρησκευτικούς λόγους μετανάστευαν στις Η.Π.Α. Το φαινόμενο αυτό, εντάθηκε όταν έγινε υποχρεωτική η στρατιωτική θητεία για τους Χριστιανούς.

Έτσι, από την Κρήτη, μεταξύ 1900 και 1909, μετανάστευσαν 10.609 άτομα. 3.672 έφυγαν για τις Η.Π.Α. και 3.717 για την Ευρώπη. Οι υπόλοιποι μετανάστευσαν για διάφορα άλλα μέρη.

Στη μελέτη που αναφέραμε παραπάνω, ο φοιτητής Μίνως Ν. Παλιεράκης, γράφει ότι η ετήσια μετανάστευση εκείνα τα χρόνια από την Κρήτη αναλογούσε στο 2,3% του πληθυσμού της, ενώ στην ελεύθερη Ελλάδα, έφτανε το 5,5%.

Στην ίδια μελέτη, ο φοιτητής Νικόλαος Γ. Ζωγράφος από τα Γιαννιτσά, γράφει ότι η μετανάστευση στην περιοχή, άρχισε μετά τη δράση των κομιτατζήδων στη Μακεδονία, κυρίως μετά το 1903. Το ίδιο έγινε και στην Κοζάνη, σύμφωνα με τον φοιτητή Εμμανουήλ. Β. Μάνο. Η τουρκική κακοδιοίκηση, οδήγησε πολλούς από τη Λέσβο να μεταναστεύσουν, όπως έγραψαν οι Π.Ι. Χριστοδουλίδου και Γ.Σ. Καραμάνου.

Τέλος, για την Ήπειρο, ο φοιτητής Βασίλειος Αυδής γράφει ότι μετανάστευαν κυρίως Εβραίοι, καθώς η οικονομική τους κατάσταση ήταν χειρότερη από εκείνη των Χριστιανών και αναζητούσαν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό.

Το πολυήμερο ταξίδι – Η βάσανος της νήσου Έλις

Πριν από 100 και πλέον χρόνια, το ταξίδι για τις Η.Π.Α. δεν ήταν καθόλου εύκολο. Ήταν πολυδάπανο και πολυήμερο, καθώς διαρκούσε έως και ένα μήνα! Αρκετοί αναγκάζονταν να πουλήσουν ή να υποθηκεύσουν κτήματα κλπ. Οι τοκογλύφοι, εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη πολλών να εξασφαλίσουν τα χρήματα του εισιτηρίου για το υπερατλαντικό ταξίδι, θησαύριζαν. Σχεδόν όλοι οι μετανάστες, ταξίδευαν στα αμπάρια ή στο κατάστρωμα των πλοίων!

Δεν ήταν λίγοι αυτοί που έχαναν τη ζωή τους στη διάρκεια του ταξιδιού από τις κακουχίες. Άλλοι αρρώσταιναν, ενώ μόνο ένα μικρό ποσοστό «έβγαινε» αλώβητο από τις περιπέτειες στο πλοίο.

Και όταν όμως, επιτέλους, έφταναν στις Η.Π.Α., δεν τους περίμεναν με ανοιχτές αγκάλες.

Πριν μπαρκάρουν οι μετανάστες είχαν πάρει θεώρηση του διαβατηρίου τους από τα αμερικανικά προξενεία στον Πειραιά ή την Πάτρα. Αυτό όμως δεν αποτελούσε εγγύηση ότι οι αρμόδιες Αρχές της Νέας Υόρκης ή άλλου λιμανιού των Η.Π.Α. θα τους επέτρεπαν να αποβιβαστούν αμέσως σε αμερικανικό έδαφος.

Μόλις το υπερωκεάνιο έφτανε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, οι επιβάτες χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες. Όσοι ταξίδευαν στην πρώτη ή στη δεύτερη θέση μπορούσαν να ελευθεροκοινωνήσουν (μεταβούν στην ξηρά μετά από άδεια των αρμόδιων υγειονομικών Αρχών), χωρίς πολλές διατυπώσεις. Οι υπόλοιποι όμως, με ειδικά πλοία, μεταφέρονταν στο περίφημο Ellis Island. Πρόκειται ουσιαστικά για τρία νησάκια, που συνδέονται μεταξύ τους με γέφυρες. Βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού της Νέας Υόρκης. Η «Ιερά Εξέταση» των μεταναστών, γινόταν αρχικά στο Castle Garden, το «Καστιγκάρι» όπως το ονόμαζαν οι Έλληνες. Αργότερα, χτίστηκαν μια σειρά από επιβλητικά κτίρια, όπου εξετάζονταν εξονυχιστικά οι μετανάστες. Από εκεί πέρασαν εκατομμύρια άνθρωποι, απ’ όλες τις φυλές του κόσμου, στην κυριολεξία. Δράματα ζωής και θανάτου παίχτηκαν μέσα στις αίθουσες όπου γινόταν η εξέταση των μεταναστών ή πίσω από τα κάγκελα των κρατητηρίων, όπου κλείνονταν όσοι επρόκειτο να απελαθούν στις χώρες τους. Τις περισσότερες φορές, η ετυμηγορία ήταν ευνοϊκή για τους μετανάστες. Όμως πολλοί άκουσαν το «No», από τις Αρχές των Η.Π.Α. Το 1903, ήταν 614 Έλληνες που απελάθηκαν. Το 1904, 527. Το 1905, 353, το 1906, 875. Το 1907, 584 και το 1908, 459.

Κυριότερη αιτία του αποκλεισμού τους, ήταν ο φόβος των μεταναστευτικών Αρχών, μήπως γίνουν δημόσιο βάρος όσοι δεν είχαν τα κατάλληλα προσόντα να παραμείνουν στις Η.Π.Α. Κάποιοι δεν είχαν συγγενείς ή φίλους που θα μπορούσαν να εγγυηθούν ότι θα έβρισκαν ένα μέρος για να κοιμηθούν ή ένα πιάτο φαγητό. Άλλοι δεν φαίνονταν αρκετά εύρωστοι ώστε να εργαστούν στις σιδηροδρομικές γραμμές, στα μεταλλεία και στις άλλες βαριές δουλειές. Επίσης απελαύνονταν αμέσως όσοι ήταν άρρωστοι, ψυχοπαθείς και όσοι είχαν εγκληματικό παρελθόν. Οι ιατρικές εξετάσεις, ήταν εξονυχιστικές. Χαρακτηριστικά, από το 1900 ως το 1908, 458 Έλληνες απορρίφθηκαν γιατί έπασχαν από μεταδοτικές ασθένειες…

Henry Pratt Fairchild

Πώς έβλεπαν οι Αμερικανοί τους Έλληνες;

Εκτός απ’ όλα τ’ άλλα, οι συμπατριώτες μας είχαν ν’ αντιμετωπίσουν και την καχυποψία (για να μην γράψουμε έχθρα…) των Αμερικανών, οι οποίοι είχαν πλήρη άγνοια για τους Έλληνες. Πολλοί μάλιστα ρωτούσαν: «Οι Έλληνες είναι λευκοί ή μαύροι;»!

Στο πλαίσιο της ενημέρωσης των αμερικανικών Αρχών αλλά και της κοινής γνώμης των Η.Π.Α., στάλθηκε στην Ελλάδα, ο νεαρός τότε, κοινωνιολόγος Henry Pratt Fairchild (1880-1956), ο οποίος στο βιβλίο του «Greek Immigration to the United States» («Ελληνική Μετανάστευση στις Ηνωμένες Πολιτείες») (1911), που εκδόθηκε από το Πανεπιστήμιο Yale, παρουσίασε λεπτομερή στοιχεία για την Ελλάδα, τους κατοίκους της, τα αίτια της μετανάστευσης κλπ. Νομίζουμε ότι αυτό το βιβλίο, θα πρέπει να εκδοθεί και στα ελληνικά για να μάθουμε όλοι εμείς και οι επόμενες γενιές, τις περιπέτειες και τα δεινά των προγόνων μας που μετανάστευσαν στις Η.Π.Α. στις αρχές του 20ου αιώνα.

Κλείνοντας το άρθρο αυτό, να αναφέρουμε πόσα χρήματα είχαν κατά μέσο όρο οι Έλληνες μετανάστες στις Η.Π.Α., από το 1900 ως το 1908. Το 1900, το ποσό ήταν 28,78 δολάρια, το 1901, 15,57 δολάρια, το 1902 17,45 δολάρια, το 1903, 18,77 δολάρια, το 1904, 27,71 δολάρια, το 1905, 27,33 δολάρια, το 1908, 20,06 δολάρια.

Με τους μετανάστες που κατόρθωναν τελικά να «πατήσουν» σε αμερικανικό έδαφος και να εγκατασταθούν στις Η.Π.Α., τις ρατσιστικές συμπεριφορές που αντιμετώπισαν και τις άλλες δυσκολίες ώσπου να ορθοποδήσουν, θα ασχοληθούμε σε μελλοντικό μας άρθρο.

Πηγή: protothema.gr (Μιχάλης Στούκας)

Βιβλιογραφία:

• Μπάμπης Μαλαφούρης, «Έλληνες της Αμερικής 1528-1948», Νέα Υόρκη 1948.
• ΜΠΑΜΠΗΣ Ι. ΜΑΡΚΕΤΟΣ «Οι Ελληνοαμερικανοί – ιστορία της ελληνικής ομογένειας στις Η.Π.Α.», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ 2006.