Ορισμένοι από τους πιο πολύτιμους αρχαίους παπύρους ενδέχεται να είναι έως και έναν αιώνα παλαιότεροι απ’ ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα – και γι’ αυτό ευθύνεται ένας νέος «αλγόριθμος-προφήτης».

Από την ανακάλυψή τους πριν από σχεδόν 80 χρόνια, τα Χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας παραμένουν ένας ανεκτίμητος θησαυρός για την εβραϊκή ιστορία, τη θρησκεία και την αρχαιολογία. Χιλιάδες αποσπάσματα από περγαμηνές και δέρματα ζώων, καλυμμένα με εβραϊκά και αραμαϊκά κείμενα, μας αποκαλύπτουν στοιχεία για την καθημερινότητα, τη νομοθεσία και τη θρησκευτική σκέψη των εβραϊκών κοινοτήτων πριν από περισσότερα από 2.000 χρόνια. Από μερικά από τα αρχαιότερα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης μέχρι τοπικούς νομικούς κώδικες, το περιεχόμενο των παπύρων είναι ανεκτίμητο.

Ωστόσο, παρά τη σημασία τους, ένα βασικό στοιχείο λείπει από τους περισσότερους παπύρους: ακριβής χρονολόγηση. Λείπουν αναφορές σε μονάρχες ή γεγονότα που θα μπορούσαν να τοποθετήσουν με βεβαιότητα τα χειρόγραφα στον ιστορικό χρόνο. Έτσι, μέχρι πρόσφατα, οι ερευνητές στηρίζονταν σε δύο βασικά εργαλεία: τη ραδιοχρονολόγηση και την παλαιογραφία – δηλαδή την ανάλυση του γραφικού χαρακτήρα.

Πλέον, μια νέα τεχνολογική προσέγγιση έρχεται να αλλάξει το τοπίο: η τεχνητή νοημοσύνη.

Ο «Ενώχ» της τεχνολογίας και τα μυστικά της ερήμου

Μια ερευνητική ομάδα με επικεφαλής τον καθηγητή Mladen Popović του Πανεπιστημίου του Groningen αξιοποίησε τη μηχανική μάθηση για να αναλύσει τους παπύρους με μεγαλύτερη ακρίβεια. Το αποτέλεσμα είναι το μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης Enoch – εμπνευσμένο από τον Εβραίο προφήτη Ενώχ – που «διαβάζει» και ερμηνεύει τα αρχαία θραύσματα.

Το Enoch συνδυάζει ραδιοχρονολογικά δεδομένα με γεωμετρικά χαρακτηριστικά των λέξεων και γραμμάτων – όπως η κλίση, η απόσταση και το σχήμα. Σε περίπου 8 στις 10 περιπτώσεις, οι χρονολογήσεις του Enoch συμφωνούν με εκείνες των ανθρώπινων παλαιογράφων. Όμως στο υπόλοιπο 20%, το μοντέλο προτείνει προγενέστερες ημερομηνίες, που ενδέχεται να ανατρέψουν καθιερωμένες θεωρίες για τη διάδοση της γραφής και της γνώσης στην αρχαία Εγγύς Ανατολή.

Νέα δεδομένα και παλιά ερωτήματα

Για παράδειγμα, η μετάβαση από τη «Χασμοναϊκή» στη «Ηρωδιανή» γραφή, που μέχρι σήμερα θεωρούταν σαφής και χρονικά προσδιορισμένη, σύμφωνα με το Enoch φαίνεται πιο περίπλοκη. Η έρευνα δείχνει ότι δείγματα Ηρωδιανής γραφής ενδέχεται να είχαν χρησιμοποιηθεί δεκαετίες πριν από τη βασιλεία του Ηρώδη – γεγονός που αμφισβητεί την καθιερωμένη χρονολογική κατάταξη.

Ωστόσο, σε άλλες περιπτώσεις το μοντέλο επιβεβαιώνει τις υπάρχουσες παλαιογραφικές εκτιμήσεις. Ενδεικτικά, ο πάπυρος 4Q114, που περιλαμβάνει κεφάλαια από το βιβλίο του Δανιήλ, τοποθετείται από τον Enoch στο διάστημα 230–160 π.Χ., εντός του εύρους που είχαν προσδιορίσει και οι ειδικοί βάσει ιστορικών αναφορών και περιεχομένου (όπως η εξέγερση των Μακκαβαίων και η βεβήλωση του Ναού).

Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν αντικαθιστά τους ανθρώπους

Παρά τα εντυπωσιακά αποτελέσματα, ο επικεφαλής ερευνητής Popović ξεκαθαρίζει ότι η τεχνητή νοημοσύνη δεν έρχεται να αντικαταστήσει τους παλαιογράφους: «Η τεχνητή νοημοσύνη χρειάζεται τους ανθρώπους, ειδικά κατά την ανάπτυξή της. Είναι ένα εργαλείο, όπως το μικροσκόπιο για έναν βιολόγο», σημειώνει.

Στο ίδιο μήκος κύματος, και άλλοι ειδικοί εκτός της μελέτης τονίζουν ότι όσο προηγμένοι κι αν είναι οι αλγόριθμοι, δεν μπορούν να κατανοήσουν πλήρως τη βαθιά ανθρώπινη διάσταση της γραφής – τις παραλλαγές, τις ιδιοσυγκρασίες, τα πολιτισμικά συμφραζόμενα.

«Η γραφή είναι ανθρώπινη. Και αυτή η ανθρωπιά δεν μπορεί να αναπαραχθεί πλήρως από έναν υπολογιστή», λέει χαρακτηριστικά ο Κρίστοφερ Ρόλστον, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο George Washington.