Ο Μελέτιος Πηγάς γεννήθηκε στην πρωτεύουσα της νήσου Κρήτης Χάνδακα ή Μέγα Κάστρον (σημερινό Ηράκλειον), το έτος 1549 από γονείς ευσεβείς, ενάρετους και ευκατάστατους. Από παιδί ο Μελέτιος εμφάνιζε επίδοση στα γράμματα. Φοίτησε κοντά σε σοφούς δασκάλους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται ο περιώνυμος ιερομόναχος Μελέτιος Βλαστός.
Κοντά στο Βλαστό ο Μελέτιος διδάχθηκε την ελληνική και λατινική γλώσσα, γραμματική, φιλοσοφία και ρητορική και παράλληλα πήρε από αυτόν όλα τα στοιχεία της ηθικής και ελληνοπρεπούς συμπεριφοράς. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές στην Κρήτη, σε ηλικία μόλις δέκα οκτώ ετών φτάνει στην πόλη Πατάβιο (σημερινή PADOVA) για να φοιτήσει στο εκεί περίφημο Πανεπιστήμιο.
Στο Πανεπιστήμιο ο Πηγάς παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας και θεολογίας και ιατρικής και νομικής. Παρά την αντορθόδοξη και αντεθνική περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ο Μελέτιος έμεινε ένας ακραιφνής ορθόδοξος και ένας ανυποχώρητος πατριώτης. Να πούμε στο σημείο αυτό μια λεπτομέρεια, η οποία έχει άμεση αναφορά προς το σήμερα. Στην εποχή του Πηγά αλλά και μέχρι το έτος 1963, στα καθολικά Πανεπιστήμια επικρατούσε αυστηρά το εξής έθος: κανένας δεν ελάμβανε δίπλωμα, αν προηγουμένως δεν ορκιζόταν πίστη στον Πάπα.
Από το έτος όμως 1963 και εξής, μετά δηλ. τη Σύνοδο του Βατικανού Β΄, οι Ορθόδοξοι που συμβαίνει να φοιτούν σε καθολικά ποντιφηκά πανεπιστήμια δεν υποχρεώνονται πια να ομολογήσουν πίστη στον Πάπα. Επανερχόμενοι όμως στο Μελέτιο Πηγά, έχουμε να πούμε ότι ούτε αρνήθηκε την πάτρια πίστη ούτε ομολόγησε τα αιρετικά δόγματα του παπισμού, αλλά αντίθετα, χωρίς δυσκολία αντιπαρήλθε τον πειρασμό και με οργή απέρριψε κάθε βέβηλη σκέψη, την οποία υπαγόρευε ο οκταετής κόπος και η προσδοκία της διδακτορικής περγαμηνής. Μπροστά στο μεγαλείο της Ορθοδοξίας όλα έχαναν την αξία τους.
Με την άρνησή του να παράσχει λατινόφρονα ομολογία (όρκο στον Πάπα) ανέδειξε τον εαυτό του ορθόδοξο ομολογητή, δίπλα στο μεγάλο όνομα του αγίου Μάρκου του Ευγενικού. Η πρώτη αυτή ρήξη του Μελετίου προς τον παπισμό σημάδευσε όλη την ταραχώδη ζωή του ηρωικού Κρητικού. Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα λόγια του Γ. Βαλέτα (Μελέτιος Πηγάς, Χρυσοπηγή, Αθήναι 1958 σ. 28): «Αυτή η παλληκαριά του, αυτή η σκληρή δοκιμασία της συνείδησής του, εθνικής και θρησκευτικής, άνοιξε μπροστά στα μάτια του νεαρού σπουδαστή όλο το σκοτεινό βάθος του παπισμού και τον έκανε να βάλει σαν πρώτιστο σκοπό της ζωής του την καταπολέμησή του και την απολύτρωση της πατρίδος από την καταστροφική επιρροή του. Τότε διατυπώνει ένα πρόγραμμα ζωής• να ντυθή το ράσο και να γίνη στρατιώτης της Ορθοδοξίας να σώση το νησί του και την Ελλάδα και όλη την ορθόδοξη Ανατολή απ' τον κίνδυνο του εκλατινισμού, που προκαλούσε τότε στους μορφωμένους έλληνες χειρότερη ανησυχία και φόβο από τον τουρκικό ζυγό...».
Μετά από οκτώ χρόνια σπουδών στο εξωτερικό, επιστρέφει στην Κρήτη και ασπάζεται τον μοναχικό βίο, σε ηλικία είκοσι πέντε χρόνων κείρεται μοναχός στην κοινοβιακή Μονή της Αγκαράθου επί Σιλβέστρου Ηγουμένου, του μετέπειτα Πατριάρχη Αλεξανδρείας. Μια που μιλάμε για Πατριάρχες Αλεξανδρείας να σημειώσω εδώ ότι και ο σημερινός Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής Θεόδωρος Β΄ εκ Κρήτης καταγόμενος, εκάρη μοναχός στο ίδιο Μοναστήρι.
Πνεύμα ανήσυχο καθώς ήταν ο Μελέτιος δεν ήταν δυνατόν να περιοριστεί διά βίου στο κελί του Μοναστηριού του. Βγήκε έξω από το Μοναστήρι και άρχισε να περιτρέχει πόλεις και χωριά, να εμψυχώνει τους φοβισμένους ορθοδόξους συμπατριώτες του, να αποκρούει με επιχειρήματα την παπική προπαγάνδα. Ο βασικός άξονας της διδαχής του ήταν η πίστη στο Χριστό, απαλλαγμένη κακοδοξιών, και η προσήλωση στα ιδεώδη του Έλληνα. Μετά την εκλογή του Σίλβεστρου ως Πατριάρχη Αλεξανδρείας εγκαταστάθηκε στη Μονή Σινά, επιθυμώντας να υπηρετήσει το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας.
Ως κληρικός του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, εργάστηκε από τη νέα ιεραποστολική του θέση για την οργάνωση του κλήρου και του μοναχισμού, τον οποίο φιλοδοξούσε να καταστήσει πρωταγωνιστή στους αγώνες υπέρ της ορθόδοξης πίστης και των δικαίων του Έθνους. Όμως δεν έχει αφήσει το όραμα για την Ένωση των χριστιανών. Έχει στραφεί προς τους προτεστάντες, οι οποίοι φαίνεται θέλουν την επικοινωνία με επιφανείς Έλληνες θεολόγους, μεταξύ των οποίων και ο Μελέτιος Πηγάς. Είναι η εποχή, κατά την οποία διεξάγονται μακρές διαπραγματεύσεις μεταξύ του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμίου Β΄ και των διαμαρτυρομένων θεολόγων του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης.
Ο Μελέτιος με τις πολλές γνωριμίες που είχε συνάψει κυρίως με επιφανείς ετεροδόξους θεολόγους με συζητήσεις και με αλληλογραφία προσπαθούσε να τους πείσει πως η αλήθεια βρίσκεται στην Ορθοδοξία. Αλλά οι ζυμώσεις αυτές δεν προσπόριζαν το ευκταίο αποτέλεσμα με τους διαμαρτυρομένους. Μπορείτε να φαντασθείτε έναν Μελέτιο να έχει απέναντί του προτεστάντες αμετάπειστους και λατίνους που λυσσομανούν ενάντια στην ορθόδοξη Ανατολή. Γράφει, κηρύττει, συμβουλεύει. Μέχρι τον Αύγουστο του 1582 ο Μελέτιος δρα και εργάζεται στην Αλεξάνδρεια. Μετά πηγαίνει στο Κάιρο, όπου εργάζεται ως επίτροπος του Πατριάρχη Σίλβεστρου. Από εκεί τον βλέπουμε να προσκαλείται από τον αυτοκράτορα της Ρωσίας στη Μόσχα.
Διερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη παρακλήθηκε από τους εδώ ορθοδόξους να παραμείνει και να εργαστεί υπέρ της χειμαζόμενης εκκλησίας. Στην Κωνσταντινούπολη έμεινε τρία χρόνια, έως ότου κλήθηκε από τον Σίλβεστρο, να αναλάβει τον θρόνο της Αλεξάνδρειας. Μετά το θάνατο του Σιλβέστρου το 1590, ο Μελέτιος Πηγάς ανέλαβε τον Πατριαρχικό Θρόνο, κάτω από τις επιδοκιμασίες όλων των πιστών. Άξιος της εκλογής του ο Μελέτιος με μετριοφροσύνη και με σύνεση εξακολούθησε να εργάζεται στο νέο του πόστο. Με κατάλληλους χειρισμούς προκάλεσε απόφαση του Σουλτάνου να απαλλάξει το Πατριαρχείο από τα δυσβάσταχτα χρέη, ενώ με τους εράνους, ιδιαίτερα στην Κρήτη, ενίσχυσε τα οικονομικά του Πατριαρχείου.
Αρχές του 1593 βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, για να πάρει μέρος στην ενδημούσα σύνοδο επί πατριαρχίας Ιερεμία Β΄. Στη Σύνοδο αυτή ο Μελέτιος Πηγάς εισηγήθηκε την διακήρυξη στην εμμονή των Ορθοδόξων στις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων, στην ανά έτος σύγκληση ενδημούσας συνόδου. Τότε απεστάλη ο Συνοδικός Τόμος αναγνώρισης του Πατριαρχείου Μόσχας.
Το 1595 ο Πατριάρχης Μελέτιος Πηγάς έστειλε στην Πολωνία ως πατριαρχικό Έξαρχο τον ανεψιό του Κύριλλο Λούκαρη, ο οποίος συνεργάσθηκε με τον έξαρχο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την εξάπλωση της Ουνίας και του ρωμαιοκαθολικισμού. Να σημειώσουμε πως εκείνη την εποχή η Πολωνία ήταν ένα μεγάλο σλαβικό κράτος που εκτός από τη σημερινή Πολωνία περιλάμβανε επίσης την Πρωσία, την Λευκορωσία, την Λετονία, την Λιβανία, λίγα τμήματα της Ρωσίας και μέρος της Μικράς Ρωσίας, σημερινής Ουκρανίας η οποία υπαγόταν εκκλησιαστικώς στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Όμως το 1597 ο Λούκαρης αναγκάζεται να αποδράσει από την Πολωνία για να διαφύγει τη φυλάκιση και τη θανάτωσή του. Το έτος 1599 ο πατριάρχης Μελέτιος στέλνει και πάλι στην Πολωνία τον Λούκαρη όπου παρέμεινε ως τις αρχές του 1601, ενώ κατόπιν μετέβη στη Μολδοβλαχία για να στηρίξει τους εκεί χειμαζομένους από τους Λατίνους Ορθοδόξους.
Να προσθέσουμε ακόμα ότι ο Μελέτιος Πηγάς έδειξε ενδιαφέρον και για τους Κόπτες της Αιγύπτου και της Αιθιοπίας και προσπάθησε να συσφίξει τις σχέσεις τους με την Ορθόδοξη Εκκλησία. Μετά το θάνατο του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ δέχθηκε προτάσεις να τον διαδεχθεί, αλλά το αρνήθηκε, προτιμώντας να παραμείνει στην Αλεξάνδρεια. Διετέλεσε μόνο τοποτηρητής του Οικουμενικού Θρόνου μεταξύ των ετών 1597 και 1598. Πέθανε το 1601, σε ηλικία 52 ετών.
Αν και στην αρχή διέκειτο φιλικά στην επαναπροσέγγιση Δυτικής και Ανατολικής Εκκλησίας, εντούτοις στη συνέχεια αγωνίστηκε με ζήλο και αποφασιστικότητα ενάντια στην παπική προπαγάνδα και επιρροή. Σώζεται μάλιστα επιστολή, γραμμένη το 1583 προς το φίλο του λόγιο επίσκοπο Κυθήρων Μάξιμο Μαργούνιο (1549-1602),στην οποία αναπτύσσει ανθενωτική επιχειρηματολογία, παίρνοντας το μέρος του άλλου φίλου του, Γαβριήλ Σεβήρου. Να συμπληρώσουμε εδώ ότι ο Γαβριήλ κατηγορούσε τον Μάξιμο επί λατινοφρονία.
Ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό έργο, μεταξύ του οποίου διακρίνονται τα έργα: Περὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων, Περὶ Πάπα Κατήχησις, Ὀρθόδοξος Διδασκαλία, Στρωματεῖς, Κατά Λουθήρου καὶ Καλβίνου λόγος, Χρυσοπηγὴ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η αλληλογραφία του και τα κηρύγματά του. Ενώ αλληλογραφούσε σε αρχαΐζουσα γλώσσα, εντούτοις κήρυττε στη δημοτική, δείγμα και αυτό της επικοινωνιακής του δεξιότητας. Η σύντομη εξιστόρηση του μεγάλου Κρητικού Ορθοδόξου Ιεράρχη Μελέτιου Πηγά μάς δίνει την ευκαιρία να θαυμάσουμε μιαν αντάξια των αρχαίων φωτεινών μορφών της Εκκλησίας προσωπικότητα, που, σε μια εποχή πλημμυρίδας της Ιησουιτικής και ουνιτικής προπαγάνδας, κράτησε σταθερά το τιμόνι της Ορθόδοξης πίστης και τήρησε απαραχάρακτα τα δόγματα των πατέρων της Εκκλησίας. Ο Μελέτιος Πηγάς πράγματι υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους και αξιοθαύμαστους εκκλησιαστικούς άνδρες μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453).
Η μνήμη του Αγίου Μελετίου Πηγά εορτάζεται από την Εκκλησία μας στις 13 Σεπτεμβρίου, την προηγούμενη της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
*Ο Αντώνης Ιακώβου Ελευθεριάδης είναι Δρ. Φιλολογίας και Θεολόγος
