Τον έχουν χαρακτηρίσει «πεφωτισμένο δούλο του Άρχοντα του Σκότους» και όχι άδικα, καθώς ο ισπανικός εκκλησιαστικός πατέρας μετακόμισε με τις ζοφερές και απάνθρωπες πράξεις του στη γειτονιά της Κόλασης και πίσω δεν ξανακοίταξε.

Περίλαμπρο όνομα στο πάνθεο της αχρειότητας και της μισαλλοδοξίας, ο πρώτος Μέγας Ιεροεξεταστής της Ισπανίας δεν θα μπορούσε παρά να καταλάβει μια περίοπτη θέση στην ιστορία της φρίκης, ως η απόλυτη ενσάρκωση του πλέον ανόσιου θρησκευτικού φανατισμού.

Ο απολογισμός μιας πλούσιας σε τρόμο, πόνο και καταστροφή εκκλησιαστικής καριέρας θα οδηγούσε στην πυρά περισσότερους από 2.000 «αιρετικούς», θα άφηνε κάπου 17.000 ακρωτηριασμένους και παραμορφωμένους και θα κορυφωνόταν με τον διωγμό των δεκάδων χιλιάδων εβραίων και μουσουλμάνων της Ισπανίας το 1492 μ.Χ.

Ο Τομάς ντε Τορκεμάδα (ή Τομάς δε Τορκουεμάδα, κατά την παλιότερη γραφή) άφησε πολλές ακόμα συνεισφορές στο βασίλειο του τρόμου, όπως τα ιδιαζόντως ευφάνταστα βασανιστήρια και η κατάσχεση της περιουσίας των καταδικασθέντων. Ο ίδιος συνέταξε μάλιστα τα 28 μαύρα άρθρα με τις σχετικές οδηγίες προς τους ιεροεξεταστές που εκδίκαζαν τα πλέον ειδεχθή για τις εκκλησιαστικές αρχές του Μεσαίωνα αδικήματα της αίρεσης, της μαγείας και της βλασφημίας.

Ο Τορκεμάδα έγινε τελικά συνώνυμο της φρίκης, της θρησκοληψίας και του απάνθρωπου φανατισμού της Ιερής Εξέτασης, ένας λυσσαλέος ζηλωτής του καθολικισμού και της θρησκευτικής καθαρότητας που έκανε τον ύστερο Μεσαίωνα μια ιδιαιτέρως τρομακτική εποχή της ανθρώπινης ιστορίας. Και όλα αυτά από έναν ένθερμο και αφοσιωμένο δομινικανό ιερωμένο που ήθελε να εγκαθιδρύσει τον χριστιανισμό στην Ισπανία των τελών του 15ου αιώνα, αν και το μόνο που έκανε είναι να ρίξει άφθονο λάδι στο θρησκευτικό μίσος και τη μισαλλοδοξία που ταλανίζουν τον κόσμο μας ως τα σήμερα.

Εβραίοι, μουσουλμάνοι και κάθε λογής αιρετικοί δεν χωρούσαν στο χριστιανικό βασίλειο του Φερδινάνδου, της Ισαβέλλας και του ανώτατου εκκλησιαστικού λειτουργού τους, ο οποίος ανέλαβε με τιμή και καμάρι τη δόλια σταυροφορία της εκκαθάρισης των αλλόπιστων…

Ο Τομάς ντε Τορκεμάδα γεννιέται περί το 1420 στο Βαγιαδολίδ της Ισπανίας ως γιος μιας οικογένειας εκχριστιανισμένων εβραίων. Ο θείος του ήταν ο τρανός θεολόγος και καρδινάλιος Χουάν ντε Τορκεμάδα, επίσης απόγονος οικογένειας conversos (ο Ισπανός που είχε μεταστραφεί στον χριστιανισμό από τον εβραϊσμό ή τον ισλαμισμό). Ο Τομάς μεγαλώνει μέσα στο πολυσυλλεκτικό θρησκευτικό πλαίσιο της Ισπανίας του καιρού, εκεί που παρά τις εντάσεις, χριστιανοί, εβραίοι και μουσουλμάνοι συνυπήρχαν αρμονικά.

Κατά τον 8ο αιώνα, οι μαυριτανοί νομάδες της Βόρειας Αφρικής εισέβαλαν στην Ισπανία, κατέλαβαν τα νότια της Ιβηρικής Χερσονήσου και εγκαθίδρυσαν εκεί το ισλαμικό εμιράτο τους. Στους αιώνες που ακολούθησαν, η μαυριτανική Ισπανία άκμασε και παρά τη διαφορετικότητα, θρησκεύματα και φυλές συνυπήρχαν ειρηνικά. Ακόμα και ο γνωστότερος λαϊκός ήρωας της εποχής, ο Ελ Σιντ, δεν ήταν παρά ένας χριστιανός που είχε μπει στη δούλεψη μουσουλμάνου ηγεμόνα κατά τα τέλη του 11ου αιώνα.

Μέχρι τον 13ο αιώνα βέβαια η κατάσταση είχε αλλάξει δραματικά, καθώς οι Μαυριτανοί έχασαν πολλά εδάφη από τα εχθρικά χριστιανικά στρατεύματα της βόρειας Ισπανίας και σύντομα τα ισχυρά προπύργια του Ισλάμ, όπως το Τολέδο και η Κόρντομπα, άρχισαν να πέφτουν. Κι έτσι η θρησκευτική ανοχή άρχισε τώρα να φθίνει στα νεόκοπα χριστιανικά βασίλεια της Ιβηρικής, τόσο κατά των μουσουλμάνων όσο και εναντίον των εβραίων. Οι νέοι περιοριστικοί νόμοι υπονόμευαν ανοιχτά την καθημερινότητα και την προκοπή των αλλόδοξων κι έτσι πολλοί ισλαμιστές και εβραίοι αναγκάστηκαν να αλλαξοπιστήσουν για να μη γίνουν μάρτυρες του θρησκευτικού φανατισμού που είχε αρχίσει να αναδύεται.

Όπως ακριβώς και οι πρόγονοι του Τορκεμάδα δηλαδή, που είχαν γίνει χριστιανοί ήδη από τον 14ο αιώνα, αν και αυτοί εξαναγκάστηκαν με την απειλή των όπλων: το καλοκαίρι του 1391, ένας οργισμένος και μισαλλόδοξος όχλος ανάγκασε διά της βίας τους εβραίους του βασιλείου της Καστίλης να βαπτιστούν, με τις αναταραχές να εξαπλώνονται σε Σεβίλλη, Κόρντομπα, Βαλένθια και Βαρκελώνη. Όσοι αρνήθηκαν, δολοφονήθηκαν επιτόπου.

Στα παιδικά χρόνια του Τορκεμάδα ωστόσο το θρησκευτικό μίσος ζητούσε κι άλλο αίμα, καθώς τώρα είχε στραφεί σε όσους είχαν αλλαξοπιστήσει. Πλέον κυκλοφορούσαν οι φήμες ότι οι conversos λάτρευαν μυστικά τις παλιές του πίστεις και έπαιρναν μέρος σε βλάσφημες πρακτικές που αντιστρατεύονταν τα χριστιανικά συμφέροντα. Την ίδια ώρα, ο χριστιανισμός της Ισπανίας απείχε πολύ από το να χαρακτηρίζεται οργανωμένη και εγκαθιδρυμένη θρησκεία και οι ιερωμένοι παραπονούνταν συχνά ότι οι πιστοί εμφάνιζαν ανησυχητική άγνοια σχετικά με τις απαρχές, τα μυστήρια αλλά και την ίδια την τελετουργία του χριστιανισμού.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό χειροτονήθηκε μοναχός στο Τάγμα του Αγίου Δομινίκου στο Βαγιαδολίδ ο Τορκεμάδα στα μέσα του 15ου αιώνα, καθώς εκεί τον ξαναβρίσκουμε κάποια στιγμή, μιας και για τα παιδικά του χρόνια δεν είναι τίποτα γνωστό ή επιβεβαιωμένο. Λίγο αργότερα θα λειτουργήσει ως ηγούμενος σε μοναστήρι της Σεγκόβια, όπου θα παραμείνει στα καθήκοντά του για 22 συναπτά χρόνια.

Ο ηγούμενος διατηρούσε στενές προσωπικές σχέσεις με την κατοπινή βασίλισσα της Ισπανίας, Ισαβέλλα, η οποία μετά τον γάμο της με τον Φερδινάνδο, γόνο μιας χριστιανικής δυναστείας ηγεμόνων της Καστίλης με φανατικά αντι-μαυριτανικά αισθήματα, μετατράπηκε σε μια από τις ισχυρότερες γυναίκες του καιρού της. Η Ισαβέλλα ζήτησε λοιπόν από τον ηγούμενο του μοναστηριού της Σεγκόβια να γίνει ο προσωπικός της εξομολόγος όταν ανέβηκε στον θρόνο το 1474.

Ο Τορκεμάδα είδε την προσωπική του δύναμη αλλά και την επιρροή του στη βασιλική αυλή να αυξάνονται εκθετικά, καθώς τώρα ήταν ο εξομολόγος και του Φερδινάνδου. Η Ισαβέλλα πρόσφερε αφειδώς σημαντικούς εκκλησιαστικούς τίτλους στον έμπιστό της Τομάς για τις θεάρεστες υπηρεσίες που προσέφερε στο βασιλικό ζεύγος, αν και εκείνος τους αρνούνταν με πανουργία. Ταυτοχρόνως, είχε ήδη γίνει γνωστός για τον ακραίο θρησκευτικό φανατισμό του, τον οποίο έφερε ακόμα και στις τάξεις του τάγματος των δομινικανών μέσω μιας ρήτρας για «καθαρό αίμα» (limpieza sangre). Προκαθήμενος της μισαλλοδοξίας στέφθηκε πάντως όταν επέβλεψε προσωπικά το κάψιμο «αιρετικών» συγγραμμάτων σε μοναστήρι της Σαλαμάνκα…

Ο θεσμός της Ιεράς Εξέτασης δεν ήταν φυσικά έμπνευση του Τορκεμάδα, καθώς υπήρχε ήδη από το 1233 ως ένα ειδικού τύπου εκκλησιαστικό δικαστήριο που στράφηκε κατά των αιρέσεων εντός της χριστιανοσύνης αλλά και των αλλόθρησκων. Ιστορικά υπήρξαν τρεις θεσμοί Ιεράς Εξέτασης: ο πρώτος πήρε την ονομασία «Μεσαιωνική Ιερά Εξέταση» και ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα για να καταπολεμήσει πρωτίστως την αίρεση των Καθαρών (Αλβιγίων). Οι σύνοδοι της Τουρ (1163) και της Τουλούζης (1229) καθιέρωσαν τη σύσταση ειδικών εκκλησιαστικών επιτροπών για την αναζήτηση των αιρετικών και ο Ιννοκέντιος Γ’ ανέθεσε σε ιερωμένους την καταστολή των αιρέσεων στη Γαλλία.

Ακολούθησαν τα διατάγματα του γερμανού αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β’ που νομιμοποίησαν τον θάνατο των αιρετικών στην πυρά και μέσα στο κλίμα αυτό ο πάπας Γρηγόριος Θ’ ανέθεσε το 1227 σε δομινικανούς μοναχούς να αναλάβουν δράση κατά των αιρετικών στη Φλωρεντία και τη Γερμανία, θεσμοθετώντας το 1231 τα ισόβια δεσμά των μετανοούντων, ενώ τους αμετανόητους αιρετικούς τους παρέδιδαν στις πολιτικές αρχές για να τους εκτελέσουν. Όσο για τους ιεροεξεταστές, ήταν έκτακτοι εκκλησιαστικοί δικαστές που αντλούσαν την εξουσία τους ευθέως από παπικό διορισμό. Τώρα η αποστολή τους ήταν η καταδίωξη της μαγείας, της μαντείας, της μοιχείας, της σοδομίας, της βλασφημίας, της ιεροσυλίας και της τοκογλυφίας.

Η Μεσαιωνική Ιερά Εξέταση έδρασε μέχρι τα τέλη του 15ου αιώνα, όταν έδωσε τη θέση της στην «Ισπανική Ιερά Εξέταση», για να αντιμετωπιστεί κυρίως το πρόβλημα των αλλόδοξων και των αλλαξοπιστησάντων. Όπως είπαμε, μετά τη δημιουργία του ενωμένου ισπανικού βασιλείου, με τον γάμο του βασιλιά της Αραγονίας Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας της Καστίλης, τέθηκε επιτακτικά το ζήτημα των Μαράνων, των κρυπτοεβραίων που είχαν παραμείνει δηλαδή στην Ισπανία μετά τους διωγμούς των Εβραίων και τον αναγκαστικό εκχριστιανισμό τους. Ο πάπας Σίξτος Δ’ επέτρεψε το 1478 στους βασιλείς της Ισπανίας να διορίσουν ιεροεξεταστές που θα αναλάμβαναν τη δίωξη των Μαράνων. Ήταν η πρώτη φορά που τον θεσμό της Ιεράς Εξέτασης έλεγχαν απόλυτα οι ισπανοί μονάρχες και οι ιεροεξεταστές ήταν τα όργανα επιβολής της απολυταρχικής εξουσίας τους.

Μοχλός της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης (El Santo Officio) έγινε το τάγμα των δομινικανών, που δρούσε ταυτοχρόνως στη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιταλία. Οι πρώτες μάλιστα δράσεις της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης ήταν αποσπασματικές και συναντούσαν σθεναρή αντίσταση, κάτι που ανάγκασε τον Φερδινάνδο να ζητήσει τη συνδρομή της Ρώμης. Κι έτσι τον Φεβρουάριο του 1478 ιδρύονται εφτά ειδικά εκκλησιαστικά δικαστήρια στη χριστιανική Ιβηρική και ο προβεβλημένος Τορκεμάδα αναλαμβάνει επικεφαλής ενός. Ήταν μάλιστα ο ίδιος που θα καθόριζε τα τυπικά προσόντα του ιεροεξεταστή: ηλικία πάνω από τα 40 έτη, άψογο μητρώο, άμεμπτη φήμη και άριστη γνώση φυσικά των θεολογικών και κανονικών νόμων.

Στις αρχές του 1483, ο Τορκεμάδα στέφθηκε Μέγας Ιεροεξεταστής της Καστίλης και στις 17 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς ο Φερδινάνδος τον χρίζει Μέγα Ιεροεξεταστή της Αραγονίας. Ο αρχι-ιεροεξεταστής συγκαλεί το 1484 στη Σεβίλλη γενική συνέλευση των άλλων Ιερών Εξετάσεων της Ισπανίας και παραδίδει στους επικεφαλής τους ένα κείμενο 28 σημείων με βάση το οποίο θα εκτελούνταν οι έρευνες. Το 1488 ο Τορκεμάδα μετατράπηκε με βασιλική εισήγηση και παπική έγκριση στην απόλυτη κεφαλή της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης (Συμβούλιο της Ύπατης και Γενικής Εξέτασης), μια θέση που του εξασφάλιζε σχεδόν παπικές δυνάμεις στο μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής. Το σκηνικό για τη βασιλεία του τρόμου είχε στηθεί, καθώς τίποτα δεν γινόταν πια χωρίς την έγκρισή του, την ίδια ώρα που έλεγχε ιερωμένους και επισκόπους.

Ο Τορκεμάδα στράφηκε στην αρχή κατά των Μαράνων. Μετά τον μεγάλο διωγμό των εβραίων της Ισπανίας το 1492, πολλοί εβραίοι, για να γλιτώσουν τον εκτοπισμό, αναγκάστηκαν να βαπτιστούν χριστιανοί. Λίγα χρόνια αργότερα, με τον διωγμό των τελευταίων μουσουλμάνων από την Ιβηρική Χερσόνησο, εμφανίστηκε μια νέα κατηγορία, οι μουσουλμάνοι που είχαν ασπαστεί τον χριστιανισμό από ανάγκη, οι Μορίσκος. Αυτοί έγιναν το επόμενο αντικείμενο διωγμών της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης, όπως και οι κρυπτοεβραίοι, γιατί προκαλούσαν λέει την έχθρα των «παλαιών και γνήσιων χριστιανών».

Ταυτόχρονα, ο Τορκεμάδα κυνήγησε λυσσαλέα κάθε αιρετικό χριστιανό και διεύρυνε την Ισπανική Ιερά Εξέταση ακόμη και στις ισπανικές αποικίες (Μεξικό, Περού κ.λπ.), αποτελώντας πια το καλύτερο εργαλείο για την εξασφάλιση της απολυταρχικής και συγκεντρωτικής εξουσίας των μοναρχών της εποχής. Η Ιερά Εξέταση καταργήθηκε στην Ισπανία μόλις το 1808 από τον Μέγα Ναπολέοντα.

Μέχρι τότε βέβαια, είχε ρίξει βαριά τη σκιά της στον ύστερο Μεσαίωνα, καθώς για αιώνες ολόκληρους λεγεώνες ανελέητων ιεροεξεταστών θα διέδιδαν την εκστρατεία του τρόμου εναντίον οποιουδήποτε απέκλινε από την επίσημη διδασκαλία της Εκκλησίας ή τολμούσε να την αμφισβητήσει. Οποιοσδήποτε είχε μια έχθρα με κάποιον μπορούσε πια να κάνει μια καταγγελία και να ξεφορτωθεί τον εχθρό του. Οι κατηγορούμενοι σύρονταν με πλήρη μυστικότητα μπροστά στους παπικούς ιεροξεταστές για να απαντήσουν στις κατηγορίες. Δεν επιτρέπονταν μάρτυρες υπεράσπισης και οι μάρτυρες κατηγορίας παρέμεναν ανώνυμοι. Οι αθωώσεις ήταν σπάνιες και δεν υπήρχε έφεση. Μόλις καταδικαζόταν, το θύμα παραδιδόταν στις κοσμικές αρχές για να καεί στην πυρά.

Ο διαβόητος εμψυχωτής της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης, ο σαδιστής Τορκεμάδα, δεν δίσταζε να περνά από τις δίκες-παρωδία του (κατήγορος και δικαστής ήταν συχνά το ίδιο πρόσωπο!) ακόμα και ολόκληρα χωριά, καταδικάζοντας στην πυρά όλους τους κατοίκους. Την ίδια ώρα, γενίκευσε τη χρήση βασανιστηρίων για να αποσπά ομολογίες, καθώς ακόμα και ο πιο πεισματάρης αιρετικός ομολογούσε έπειτα από μερικές μέρες φριχτού βασανισμού. Στα χρόνια του Τορκεμάδα μπορούσαν να βασανιστούν ακόμα και οι μάρτυρες και από τη φρίκη εξαιρούνταν μόνο τα αγόρια κάτω των δεκατεσσάρων και τα κορίτσια κάτω των δώδεκα ετών. Παρά τη ρητή εντολή του Πάπα ότι κάποιος μπορούσε να βασανιστεί μόνο μία φορά, ο ανηλεής Τορκεμάδα ερμήνευε κατά το δοκούν το φιρμάνι του Ποντίφικα, υιοθετώντας πια τη «σύνοδο βασανισμού», η οποία γινόταν άπαξ μεν αλλά μπορούσε να διαρκεί εβδομάδες!

Τα χρονικά της Ιεράς Εξέτασης έχουν καταγραφεί και αναλυθεί λεπτομερώς από την Ιστορία. Παρά την παντοδυναμία της πάντως, συναντούσε συχνά τη σθεναρή αντίσταση τοπικών ηγεμόνων, καθώς εβραίοι, μουσουλμάνοι και αλλαξοπιστήσαντες διατηρούσαν κάποιες φορές υψηλόβαθμα αξιώματα και αντιτάσσονταν στην αιμοδιψή φρίκη των ιεροεξεταστών και του εκκλησιαστικού Δικαίου.

Σύμφωνα με τα 28 σημεία του Τορκεμάδα, ήσουν δεν ήσουν ένοχος, από τη στιγμή που είχες συρθεί στο κατώφλι της Ιεράς Εξέτασης γλιτωμό δεν είχες: «Αν κάποιος ομολογεί, αποδεικνύεται ένοχος από τη δική του ομολογία. Αν δεν ομολογεί, είναι εξίσου ένοχος από τα στοιχεία των μαρτύρων. Αν κάποιος ομολογεί το σύνολο των πράξεων για τις οποίες κατηγορείται, είναι αναμφισβήτητα ένοχος για το σύνολο. Αν όμως ομολογήσει μόνο ένα μέρος, θα πρέπει και πάλι να θεωρείται ένοχος για το σύνολο, αφού αυτό που ομολόγησε αποδεικνύει ότι μπορεί να είναι ένοχος και τα άλλα σημεία της κατηγορίας«.

Η αχρειότητα δεν τέλειωνε βέβαια εδώ: «Ο σωματικός βασανισμός έχει αποδειχθεί ο πιο ευεργετικός και αποτελεσματικός τρόπος που οδηγεί στην πνευματική μετάνοια. Ως εκ τούτου, η επιλογή της καταλληλότερης μεθόδου αφήνεται στον δικαστή της Ιεράς Εξέτασης, που αποφασίζει ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και τη φυσική κατάσταση του ατόμου. Αν, παρά τα μέσα που χρησιμοποιούνται, ο δυστυχής παλιάνθρωπος εξακολουθεί να αρνείται την ενοχή του, πρέπει να θεωρείται θύμα του Διαβόλου. Και ως τέτοιος, δεν αξίζει συμπόνια από τους υπηρέτες του Θεού, ούτε το έλεος και την επιείκεια της Μητέρας Εκκλησίας. Είναι τέκνο της απώλειας. Αφήστε τον να χαθεί με τους καταραμένους».

Η θέση του Τορκεμάδα ως Μέγα Ιεροεξεταστή του επέτρεψε να γενικεύσει τις απάνθρωπες μεθόδους του σε όλη την Ιβηρική, με τις πιο φειδωλές ιστορικές εκτιμήσεις να κάνουν λόγο για 2.000 νεκρούς στα χέρια της Ιεράς Εξέτασης (ο αριθμός έχει εκτοξευτεί ακόμα και στις 8.800 από άλλες πηγές). Η δύναμη που είχε αποκτήσει αλλά και το αδίστακτο των τακτικών του προκάλεσαν μάλιστα αρκετές φορές τη μήνη του Βατικανού, ο Τορκεμάδα απολάμβανε ωστόσο την εύνοια Φερδινάνδου και Ισαβέλλας και ήταν στο απυρόβλητο.

Οι τρεις τους έβαλαν σκοπό να απαλλάξουν το βασίλειο από τα θρησκευτικά του προβλήματα εκκαθαρίζοντας τον πληθυσμό του από όσους δεν είχαν πραγματικά χριστιανικό αίμα στις φλέβες τους. Οι αλλαξοπιστήσαντες, οι άνθρωποι δηλαδή που οι ίδιοι υποχρέωσαν να αλλάξουν Θεό, τέθηκαν στο στόχαστρο με πρωτοφανή αγριότητα: από τους 1.199 που δικάστηκαν στο εκκλησιαστικό δικαστήριο της Καταλονίας μεταξύ 1488-1505, οι 1.191 ήταν conversos…

Και ήταν ακριβώς ο Τορκεμάδα που έβαλε την ιδέα στον Φερδινάνδο για οριστικό ξεριζωμό των εβραίων από το βασίλειό του το 1492. Την ίδια χρονιά, οι ισπανικές βασιλικές δυνάμεις καταλάμβαναν το τελευταίο προπύργιο των Μαυριτανών στη Γρανάδα, κάνοντας την Ισπανία μια εξωτερικά ομοιόμορφη χριστιανική χώρα. Αν και πολλές ήταν οι κραυγές για το αίμα των τόσων αδικοχαμένων που δεν έμοιαζε και τόσο χριστιανική στη σύλληψή της πράξη.

Ο Τορκεμάδα, «το σφυρί των αιρετικών, το φως της Ισπανίας, ο σωτήρας της χώρας του και η τιμή του τάγματός του», κατά την Καθολική Εκκλησία της εποχής, κράτησε τα ανώτατα εκκλησιαστικά αξιώματά του μέχρι τον θάνατό του στις 16 Σεπτεμβρίου 1498, όταν άφησε την τελευταία του πνοή στην Άβιλα. Το ζοφερό κληροδότημά του έμελλε ωστόσο να ζήσει και να μακροημερεύσει για τρεις ακόμα αιώνες, καθώς μετά την άνοδο του προτεσταντισμού στα τέλη του 16ου αιώνα, είχε βρει πια τη νέα του απάνθρωπη αποστολή. Η θρησκευτική ελευθερία δεν θα ήταν πραγματικότητα στην Ισπανία πριν από το 1869…