του Γεώργιου Τσουμάνη, Φοιτητή ΑΕΑ Βελλάς Ιωαννίνων

Οι ανυπότακτοι αυτοί Έλληνες ήταν αδύνατον να υποταχθούν στον κατακτητή. Αμέσως μετά την Άλωση της Πόλης οι Σαρακατσάνοι μαυροφόρεσαν. Καλοκαίρι στα ορεινά της και τον χειμώνα στα χειμαδιά μαζί με τον βίο τους κατάφεραν να μην υποδουλωθούν. Ακόμη και σήμερα παρατηρεί κανείς στα κλέφτικα τραγούδια των Σαρακατσάνων το μίσος τους για τον Τούρκο κατακτητή. Κάθε Τούρκος ή Τουρκαλβανός αποκαλείται σκυλί! Τα σκυλιά τους τα αποκαλούσαν με τούρκικα ονόματα…

Κωστής Παπαγιώργης: Η Επανάσταση του 1821 και οι «εκσυγχρονιστές»

Τα τσελιγκάτα τους είχαν συμβάλλει αποφασιστικά σε όλους τους αγώνες της Ελλάδας. Όλα τα τσελιγκάτα εκτός από ζωντανά και προστασία στους κλέφτες προσέφεραν όλα από ένα παλικάρι τουλάχιστον. Οι Σαρακατσάνοι είχαν αναλάβει την επιμέλεια πολλών ομάδων κλεφτών σε διάφορες περιοχές. Αυτό επιβεβαιώνεται και από μεγάλους καπεταναίους της εποχής όπως του Θ. Κολοκοτρώνη. Ο Χρήστος Χριστοβασίλης γράφει: «Η ελληνική νομαδική φυλή των Σαρακατσαναίων υπήρξε το έρεισμα του κλέφτικου βίου εν τή Δυτική Στερεά Ελλάδα, Ευρυτανία, Αγράφοις, Ασπροποτάμω και Ολύμπω».

Πολλοί από τους μεγαλύτερους καπεταναίους της προεπαναστατικής αλλά και επαναστατικής περιόδου ήταν σαρακατσάνικης καταγωγής. Ονόματα μερικών από αυτών Γ. Τσιόγκας, Αραπόγιαννης, Φαρμάκης, Λεπενιώτης, Χασιώτης, Κούτσικος, Δίπλας, Γεώργιος Καραϊσκάκης και πολλοί ακόμη άγνωστοι καπεταναίοι και παλικάρια. Σημαντικότερος όμως όλων το λιοντάρι των Αγράφων, το παλικάρι του Βάλτου ο Αντώνης Κατσαντώνης.

Ο Κατσαντώνης ήταν ένα από τα πέντε παιδιά του Γιάννη Μακρυγιάννη (Σαρακατσάνος αρχιτσέλιγκας) και της γυναίκας του Αρετούλας. Αδέρφια του ήταν ο Γιώργος Χασιώτης, ο Κώστας Λεπενιώτης,ο Χρήστος Κούτσικος και η Αικατερίνη. Τα άλλα 3 αδέρφια του βγήκαν και αυτά στο κλαρί. Νονός του Αντώνη ήταν ο καπετάν Δίπλας κοντά στον οποίο γαλουχήθηκε και ο ίδιος. Ο Αντώνης Μακρυγιάννης βρέθηκε στα 23 του έτη αιχμάλωτος κάποιου Δερβέναγα. Ο υποτιθέμενος λόγος ήταν κλοπή κάποιας γίδας. Φαντάζει αστείο το επιχείρημα καθώς ο πατέρας τους ήταν τσέλιγκας. Αυτό ήταν το φυτίλι που άναψε την φλόγα της λευτεριάς στον Αντώνη. Η μάνα του που σύμφωνα με την παράδοση τον είχε μεγάλη αγάπη τον ορμήνευε να μην βγει στο βουνό. Τίποτα όμως δεν τον σταματούσε. Από εκεί βέβαια βγήκε και το όνομα Κατσαντώνης. Η μάνα του έλεγε: «Κάτσ’ Αντώνη». Οι μάχες του και οι συγκρούσεις του με Τούρκους και Αλβανούς αμέτρητες. Ο ηρωισμός του δύσκολα συγκρίνεται! Περισσότερο θυμό για τον Τούρκο του έδωσε ο άτιμος θάνατος των γονιών του.

Ο Αδ. Κοραής για την Επανάσταση του 1821

Ο Ιωάννης Καποδίστριας το 1807 συγκαλεί συνέλευση στην Λευκάδα. Το παρών δίνουν τα μεγαλύτερα ονόματα Καπεταναίων, Επισκόπων. Κοτζαμπάσηδων. Οι Κατσαντωναίοι γίνονται δεκτοί με τις μεγαλύτερες τιμές. Εκεί το λιοντάρι των Αγράφων εκλέγεται αρχηγός της επανάστασης. Μετά από αυτό ο Κατσαντώνης επιστρέφει στην ηπειρωτική Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Άγραφα. Το καλοκαίρι του επόμενου έτους ο Κατσαντώνης αρρώστησε βαριά. Ο γιατρός που ήρθε να τον κοιτάξει τον συμβουλεύει να διαφύγει στα Επτάνησα. Εκεί υπήρχαν Ευρωπαίοι γιατροί για να τον βοηθήσουν. Σαν γνήσιο λιοντάρι προτιμά την σπηλιά του. Στην Ελλάδα όμως οι προδότες πάντοτε υπάρχουν και δεν θα έλειπε από αυτή την περίπτωση. Οι Τούρκοι έτσι έπειτα από προδοσία συλλαμβάνουν τον καπετάνιο και τον οδηγούν στα Γιάννενα. Εκεί βασανίζεται φρικτά όμως δεν δίνει στους Τουρκαλβανούς την χαρά να πεθάνει στα χέρια τους. Σαν κερί έσβησε στο κελί του. Ο Κατσαντώνης χιλιοτραγουδήθηκε όχι μόνο από τους Σαρακατσάνους.

Απόψε είδα στον ύπνο μου
Γιώργη μ κι Αντώνη μου
Είδα κι στ όνειρο μου
είδα δυό λάφια που βοσκαν
Γιώργη μ κι Αντώνη μου
Σε μια ζερβή καψάλα
κι ο κυνηγός τα σμάδευε
Γιώργη μ κι Αντώνη μου
Από ένα ζερβό καρτέρι
ξήγα το Αντώνη μ ξήγα το
Γιώργη μ κι Αντώνη μου
Το είνορο που είδα
τα δυό τα λάφια είμαστε εμείς