Η φυλή Esselen μετρά πλέον λίγα περισσότερα από 200 άτομα. Πριν από 250 χρόνια, οι Ισπανοί στρατιώτες και οι Φραγκισκανοί μοναχοί έφτασαν στην περιοχή, ιδρύοντας μοναστήρια όπου πολλά μέλη της φυλής βαπτίστηκαν Καθολικοί χωρίς την θέλησή τους.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, όλη η υπόλοιπη φυλή αποδεκατίστηκε από ασθένειες. Όσοι κατάφεραν να επιβιώσουν δεν είχαν πια ούτε γη, ούτε γλώσσα, ούτε δικό τους πολιτισμό.
Αλλά πριν από περίπου έναν μήνα, η φυλή κατάφερε να πάρει πίσω ένα μέρος της γης των προγόνων της, μετά από συμφωνία με το κράτος και μια περιβαλλοντική οργάνωση με έδρα το Όρεγκον η οποία περιελάμβανε ένα ποσό κοντά στα 4,5 εκατομμύρια δολάρια. Η γη βρίσκεται κοντά στο Big Sur και έχει έκταση 4,8 τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Η συμφωνία θα διατηρήσει την προστασία της απειλούμενης άγριας φύσης της περιοχής , όπως τον κόνδορα της Καλιφόρνιας, τα κόκκινα βατράχια αλλά και τον ποταμό Little Sur, ένα πολύ σημαντικό μέρος για την αναπαραγωγή της πέστροφας.
Οι ηγέτες της φυλής αναφέρουν πως θα χρησιμοποιήσουν τη γη για εκπαιδευτικούς και πολιτισμικούς σκοπούς, χτίζοντας ένα παραδοσιακό χωριό. «Είμαστε οι γνήσιοι συνοδοί της γης αυτής. Και τώρα επιστρέψαμε», δήλωσε στη Santa Cruz Sentinel ο πρόεδρος της φυλής. «Θα την διατηρήσουμε και θα την κληροδοτήσουμε στα παιδιά μας και στα εγγόνια μας».
Η γη από την δεκαετία του 1950 ανήκε σε έναν Σουηδό μετανάστη, τον Axel Adler. Μετά τον θάνατό του το 2004, η οικογένειά του την έθεσε προς πώληση για 15 εκατομμύρια δολάρια. Μετά από χρόνια διαπραγματεύσεων, η περιβαλλοντική οργάνωση από το Πόρτλαντ κατάφερε να την αποκτήσει και να την δώσει και δουλεύοντας για λογαριασμό της φυλής , εξασφάλισε 4,5 εκατομμύρια δολάρια California Natural Resources Agency ώστε η γη να επιστρέψει εκεί που ανήκει.
Και ενώ η γη ήταν προγραμματισμένη να χωριστεί στα 5 και να αξιοποιηθεί, η συμφωνία που πέτυχε η φυλή Esselen θα την διατηρήσει όπως ήταν. Ανέπαφη, φυσική, όμορφη, όπως ήταν και πριν από αιώνες, όταν οι Esselen ζούσαν εκεί ειρηνικά.
