Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, η Κοίμηση ή Μετάσταση της Θεοτόκου έγινε στην οικία του Ευαγγελιστή Ιωάννη όπου Αυτή διέμενε. Στο ίδιο σπίτι ζούσε ο αδελφός του Ιωάννη, Ιάκωβος και η μητέρα τους Σαλώμη. Αυτό, το είχε ζητήσει ο Χριστός από τον Σταυρό (Ιωάν. ιθ' 27). Την επικείμενη Κοίμησή Της, η Θεοτόκος την πληροφορήθηκε τρεις μέρες νωρίτερα από άγγελο, που της έδωσε ένα κλαδί φοινικιάς.
Πήγε πρώτα στο Όρος των Ελαιών όπου προσευχήθηκε. Εκεί τα δέντρα έγειραν και τη χαιρέτησαν. Επέστρεψε στο σπίτι όπου ενημέρωσε συγγενείς και φίλους για το μήνυμα του αγγέλου. Παρηγορούσε όσους έκλαιγαν λέγοντάς τους πως δεν θα ξεχάσει τον κόσμο και έδωσε τους δύο χιτώνες της σε δύο χήρες γειτόνισσές της.
Όταν κοιμήθηκε η Παναγία και έκλεισαν τα μάτια της, οι Απόστολοι που με θαυματουργό τρόπο(ακούστηκε μια βροντή, σύννεφα σκέπασαν το σπίτι των Ιωάννη και Ιακώβου και ξαφνικά εμφανίστηκαν οι μαθητές του Ιησού) ,είχαν συγκεντρωθεί "εκ περάτων” στα Ιεροσόλυμα, σήκωσαν το νεκρικό κρεβάτι της και τη μετέφεραν στον κήπο της οικογένειάς της στη Γεθσημανή, όπου είχαν ταφεί οι γονείς της Ιωακείμ και Άννα.
Εκεί τάφηκε και η Θεοτόκος. Κατά τη μεταφορά του λειψάνου της Θεοτόκου για ενταφιασμό, φανατικοί Ιουδαίοι επιχείρησαν να ανατρέψουν το νεκρικό κρεβάτι αλλά τυφλώθηκαν μετά από θαύμα. Μόνο ένας κατόρθωσε να ακουμπήσει το νεκροκρέβατο αλλά άγγελος με αόρατη ρομφαία του έκοψε τα χέρια. Κατά τη λαϊκή παράδοση, η Παναγία λίγο πριν κλείσει τα μάτια της ζήτησε από τον αρχάγγελο Μιχαήλ να της δείξει τον κάτω κόσμο και τις τιμωρίες των αμαρτωλών στην Κόλαση.
Από την τελετή, έλειπε μόνο ο Απόστολος Θωμάς. Όταν έφτασε, 3 μέρες αργότερα και πήγε στον τάφο της Θεοτόκου, βρήκε μόνο τα αντικείμενα που είχαν ταφεί μαζί με την Παναγία, η οποία, προφανώς, είχε αναστηθεί. Η Κοίμησή Της εορτάζεται στις 15 Αυγούστου.
Οι Καθολικοί που επίσης εορτάζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, δέχονται ότι η Παναγία αναλήφθηκε ολόσωμη στον Ουρανό (Assomption), ενώ οι Ορθόδοξοι πιστεύουν ότι πέρασε από θνητό θάνατο και ταφή και παρέδωσε την ψυχή Της στον Χριστό.
Στον τάφο της Θεοτόκου, είχε ανεγερθεί μεγαλοπρεπής ναός, πιθανότατα από την Αγία Ελένη. Μετά την καταστροφή του, οι αυτοκράτορες Μαρκιανός (450-457) και Πουλχερία έχτισαν το ναό που υπάρχει μέχρι σήμερα και τον οποίο οι Άραβες ονομάζουν Σίτνα-Μάριαμ (Κυρία μας Μαριάμ).
Οι Παρακλήσεις
Πρόκειται για έναν καθαρά ορθόδοξο και ελληνικό εορταστικό κύκλο, που αρχίζει την 1η Αυγούστου με τις "Παρακλήσεις" και τα "Δεκαπεντίσματα" (σε ναούς, μοναστήρια και σπίτια), κορυφώνεται με τα προσκυνήματα και τις ολονυχτίες της 15ης Αυγούστου και ολοκληρώνεται στις 23 Αυγούστου, με την "Απόδοση" ή τα "Αντίμερα-Εννιάμερα" της Θεοτόκου.
Οι «Παρακλήσεις» είναι η σειρά των καθημερινών ακολουθιών του Μικρού και του Μεγάλου "Παρακλητικού Κανόνος" (υμνογραφικά ποιήματα του 9ου και του 13ου αιώνα αντίστοιχα) που ψάλλονται στις εκκλησίες μας τ' απογεύματα ή τα βράδια των δυο εβδομάδων του Δεκαπενταύγουστου.
Τα τροπάρια αυτά, παρουσιάζουν μια αμεσότητα προσευχής, ένα «προσωπικό άνοιγμα» προς την Παναγία. Τα μεν της Μικρής Παράκλησης με πιο σύντομο και αρχαιοπρεπή λόγο τα δε της Μεγάλης Παράκλησης, με πιο εκτενή και παθητικό τρόπο.
Οι πρώτες 15 μέρες του Αυγούστου συνοδεύονται και από νηστεία, γι' αυτό το χρονικό διάστημα 1-15/8 λέγεται και Μικρή Σαρακοστή.
Η Εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου
Τα μεσάνυχτα και το μεσημέρι της Εορτής της Κοίμησης της Θεοτόκου (15 Αυγούστου), με τις ολονυχτίες και τα πανηγύρια, η μορφή της Παναγίας κυριαρχεί παντού. Γι' αυτό και πουθενά δεν εμφανίζονται δαίμονες ή ξωτικά. Δεν υπάρχει μέρος στα νησιά, τα βουνά και τους κάμπους, χωρίς ναό ή μοναστήρι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Ο Σπύρος Κοκκίνης, στο βιβλίο του «Τα Μοναστήρια της Ελλάδος», καταγράφει 120 μονές στον ελλαδικό χώρο αφιερωμένες στην Κοίμηση! Το μεγαλύτερο βέβαια πλήθος πιστών, συγκεντρώνεται στην Τήνο. Στο Αιγαίο, άλλα σημαντικά κέντρα εορτασμού της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι η Πάρος (Εκατονταπυλιανή), η Λέσβος (Αγιάσος, Πέτρα), η Κρήτη (Ανώγεια) και η Νίσυρος (Σπηλιανή). Στο Ιόνιο, γραφικότερο και σημαντικότερο είναι το πανηγύρι-προσκύνημα των Παξών.
Σημαντικότατα προσκυνήματα είναι βέβαια η Παναγία Σουμελά, στο Βέρμιο, η Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης στο Παγγαίο κ.ά.
Η κοινωνική και δημογραφική σημασία των πανηγυριών του Δεκαπενταύγουστου είναι πολύ μεγάλη καθώς ξαναφέρνουν τους ανθρώπους, έστω και για λίγο, στον τόπο τους και δίνουν πάλη ζωή σ' εκκλησίες, πλατείες και καλντερίμια…
Τα «Αντίμερα» της Θεοτόκου (23 Αυγούστου)
Η Εκκλησία μας καθιέρωσε την "Απόδοση" της Εορτής, μια βδομάδα μετά την Κοίμηση της Θεοτόκου στις 23 Αυγούστου, ο λαός ωστόσο θεώρησε την "Απόδοση" σαν ένα ανθρώπινο μνημόσυνο ("Της Παναγιάς τα Νιάμερα").
Το πλήθος των ναών και των μοναστηριών που είναι αφιερωμένα στην Κοίμηση της Θεοτόκου, έκανε ώστε να "κατανεμηθεί" ο εορτασμός στις δύο αυτές ημερομηνίες (15 και 23 Αυγούστου) αφού έχουν το ίδιο περιεχόμενο και τις ίδιες ακολουθίες.
Σε ορισμένα μοναστήρια (π.χ. στην Παναγία Σουμελά) "ενώνουν" τις δύο αυτές ημέρες, σε συνεχές προσκύνημα.
Αντιπροσωπευτικότερο πανηγύρι μοναστηριού στις 23 Αυγούστου με πολυάνθρωπο και εντυπωσιακό προσκύνημα γίνεται στον Προυσό της Ευρυτανίας.
