Την 1η Μαΐου του 305, ο Διοκλητιανός έκανε κάτι πρωτάκουστο για αυτοκράτορα: παραιτήθηκε από το αξίωμα. Αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας και αποφάσισε να «συνταξιοδοτηθεί» και να περάσει την υπόλοιπη ζωή του μακριά από τα άγχη της εξουσίας. Έπεισε τον Μαξιμιανό να τον ακολουθήσει και μαζί, οι δύο αυτοκράτορες παραχώρησαν τη θέση τους στους διαδόχους.

Ο Διοκλητιανός αποσύρθηκε στο γιγαντιαίο παλάτι του στη Δαλματία και αφοσιώθηκε στη νέα αγαπημένη του ασχολία. Ο πρώην αυτοκράτορας της Ρώμης έγινε αγρότης και καλλιεργούσε λάχανα. Το 308 προσπάθησαν να τον επαναφέρουν στην εξουσία, αλλά ο «συνταξιούχος» τους απάντησε: «Αν δείξετε στον αυτοκράτορά σας, τα λάχανα που φύτεψα με τα ίδια μου τα χέρια, δεν θα τολμήσει να μου προτείνει να αντικαταστήσω την ειρήνη και ευτυχία που βρίσκω εδώ, με τη θύελλα της αχόρταγης απληστίας».

Πέθανε το 311 σε ηλικία 66 ετών. Δεν κληρονόμησε τον τίτλο του αυτοκράτορα, αλλά τον κέρδισε με δολοπλοκίες, αποφασιστικότητα και πολύ αίμα. Κυρίως των αντιπάλων του.

Πως ανέβηκε στην εξουσία

Τον 3ο αιώνα η ρωμαϊκή αυτοκρατορία βρισκόταν σε πλήρη παρακμή. Ξεσπούσαν συνεχώς εμφύλιοι πόλεμοι για τη διαδοχή και κανένας αυτοκράτορας δεν κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία για περισσότερο από δύο χρόνια. Οι στρατηγοί και η ανακτορική φρουρά είχαν αποκτήσει τόση δύναμη, που μπορούσαν να δολοφονούν ανενόχλητοι όποιον αυτοκράτορα τους αντιστεκόταν.

Η μάχη για τον θρόνο
Το 283 πέθανε ξαφνικά ο αυτοκράτορας Κάρος και τον διαδέχτηκαν οι δύο γιοι του, Καρίνος και Νουμεριανός. Ο Καρίνος βασίλευε από τη Ρώμη, ενώ ο Νουμεριανός βρισκόταν σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Μαζί του ήταν δύο στενοί συνεργάτες του πατέρα του, ο Λούκιος Άπερ και ο Στρατηγός Διοκλής.

Μετά το τέλος της εκστρατείας, ο Νουμεριανός πήρε τον δρόμο της επιστροφής προς τη Ρώμη. Σε όλο το ταξίδι υπέφερε από μόλυνση στα μάτια και για να μην φανεί αδύναμος μπροστά στα στρατεύματα, κλείστηκε στο φορείο του. Όταν έφτασαν στη Νικομήδεια, oι στρατιώτες παρατήρησαν ότι από το φορείο του Νουμεριανού έβγαινε μια έντονη μυρωδιά. Τράβηξαν την κουρτίνα και βρήκαν το πτώμα του σε προχωρημένη αποσύνθεση.

Ο Στρατηγός Διοκλής κατηγόρησε τον Λούκιο Άπερ ότι δολοφόνησε τον Νουμεριανό και τον εκτέλεσε επιτόπου, χωρίς να τον αφήσει να υπερασπιστεί τον εαυτό του. «Άπερ» είναι η λατινική λέξη για το αγριογούρουνο και σύμφωνα με ένα χρησμό, ο Διοκλής θα γινόταν αυτοκράτορας αφού σκότωνε ένα αγριογούρουνο. Τα στρατεύματα τον αναγόρευσαν αυτοκράτορα και προκάλεσαν τον Καρίνο σε μάχη. Όμως ο Καρίνος δολοφονήθηκε πριν προλάβει να τα αντιμετωπίσει και οι δυνάμεις του προσχώρησαν σε αυτές του Διοκλή, που πήρε το αυτοκρατορικό όνομα «Διοκλητιανός».

Δυτική και Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Ο Διοκλητιανός αντιλήφθηκε ότι η αυτοκρατορία ήταν τόσο αχανής που ήταν αδύνατον να κυβερνηθεί από έναν μόνο άνθρωπο και το 286, τη χώρισε σε δυτική και ανατολική. Στις 25 Ιουλίου, όρισε ως συν-αυτοκράτορα τον στενό του φίλο, Μαξιμιανό, που ανέλαβε το δυτικό τμήμα και εγκαταστάθηκε στο Μεδιολάνο, δηλαδή το σημερινό Μιλάνο.

Ο Διοκλητιανός, που παρέμενε επικεφαλής, επιτηρούσε το ανατολικό τμήμα, με έδρα τη Νικομήδεια. Η επιλογή του συνεργάτη του ήταν εξαιρετική, γιατί ο Μαξιμιανός ήταν φιλότιμος, ικανός και πάνω απ’ όλα, διατεθειμένος να παραμείνει το δεξί χέρι του Διοκλητιανού. Ήταν φοβερά πιστός και δεν προσπάθησε ποτέ να συγκεντρώσει όλη την εξουσία στα χέρια του.

Ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός όρισαν τους διαδόχους τους, τον Γαλέριο και Κωστάντιο Χλωρό αντίστοιχα. Για να εδραιώσουν τη συμμαχία τους, πάντρεψαν τους διαδόχους με τις κόρες τους. Ο Χλωρός αναγκάστηκε να χωρίσει την πρώτη γυναίκα του, Ελένη, με την οποία είχε ένα γιο, τον Κωνσταντίνο, που έμελλε να γίνει ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου. Ο Διοκλητιανός ικανοποιημένος με το μοίρασμα της εξουσίας και των ευθυνών, αφοσιώθηκε στις κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις.

Φορολογία

Η αυτοκρατορία είχε σοβαρά οικονομικά προβλήματα και για να τα αντιμετωπίσει, ο Διοκλητιανός έκοψε περισσότερα νομίσματα. Η ενέργειά του όμως είχε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που ήλπιζε. Ο πληθωρισμός έφτασε στα ύψη και ο κόσμος υπέφερε ακόμα περισσότερο.

Τότε εφάρμοσε μία εξαιρετικά πρωτοποριακή μεταρρύθμιση. Μέχρι τότε όλοι οι κάτοικοι πλήρωναν τους ίδιους φόρους, ανεξαρτήτως οικονομικής δυνατότητας. Αυτό σήμαινε ότι οι φτωχοί γίνονταν ολοένα φτωχότεροι, ενώ οι πλούσιοι ζημιώνονταν ελάχιστα. Η «κατά κεφαλήν φορολογία» που εισήγαγε ο Διοκλητιανός, στόχευε στην επίλυση ακριβώς αυτού του προβλήματος.

Το 303 ξεκίνησε από τον Διοκλητιανό, μεγάλος διωγμός των Χριστιανών

Με το νέο φορολογικό σύστημα, ο καθένας θα πλήρωνε ένα ποσό ανάλογο με την περιουσία του. Κάθε πέντε χρόνια, ειδικοί απεσταλμένοι επισκέπτονταν όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας και υπολόγιζαν την αξία των χωραφιών και του συνολικού πλούτου κάθε πολίτη και όριζαν το φόρο που του αντιστοιχούσε.

Διωγμοί

Ο Διοκλητιανός αποκαλούσε τον εαυτό του γιο του Δία και τον Μαξιμιανό, γιο του Ηρακλή. Στόχος του ήταν να θεοποιήσει το αξίωμα του αυτοκράτορα για να αντιμετωπίσει τη θρασύτητα των στρατηγών που μπορούσαν να δολοφονούν αυτοκράτορες χωρίς καμία επίπτωση. Για να το πετύχει, έπρεπε να ενισχύσει τη πίστη στο παραδοσιακό Δωδεκάθεο που είχε αποδυναμωθεί με την εμφάνιση δύο νέων θρησκειών.

Η πρώτη ήταν η πίστη στο Θεό Ήλιο, γνωστός και ως Sol Invictus, που αν και παρουσίαζε πολλά κοινά στοιχεία με τον μονοθεϊστικό Χριστιανισμό, παρέμενε παγανιστική. Η δεύτερη ήταν ο Χριστιανισμός, που είχε επεκταθεί σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και αποτελούσε σημαντική απειλή, γιατί οι Χριστιανοί αρνούνταν να προσκυνήσουν είδωλα, όπως αυτό του Θεού Αυτοκράτορα.

Τον Φεβρουάριο του 303 ξεκίνησε ο μεγάλος διωγμός των Χριστιανών της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με παρότρυνση του Γαλέριου που ήταν ακόμα πιο φανατικός διώκτης από τον Διοκλητιανό. Έκαψαν εκκλησίες και χειρόγραφα και απαγόρευσαν την λατρεία των Χριστιανών.

Όταν μια πυρκαγιά κατέστρεψε μεγάλο μέρος του παλατιού, ο Γαλέριος έριξε την ευθύνη στους Χριστιανούς. Οι δίκες που ακολούθησαν δεν τεκμηρίωσαν την ενοχή τους, αλλά αυτό δεν εμπόδισε τον διάδοχο να εκτελέσει όσους θεωρούσε υπεύθυνους. Έγδαραν ζωντανό έναν απ’ τους κατηγορούμενους, τον Γοργόνιο, έριξαν αλάτι στις πληγές του και μετά τον έβρασαν.

Λίγες μέρες μετά ξέσπασε και δεύτερη πυρκαγιά στο παλάτι. Ο Γαλέριος τρομοκρατήθηκε και εγκατέλειψε τη Νικομήδεια. Τον ακολούθησε και ο Διοκλητιανός, χωρίς όμως να σταματήσει τους διωγμούς, που είχαν προκαλέσει τη λαϊκή οργή εναντίον του.