Οι υπερασπιστές του λένε πως λίγοι άνθρωποι βρίσκονται μπροστά σε τόσο τρομερά διλήμματα όπως αυτό που βρέθηκε ο Δαμασκηνός το καλοκαίρι του 1941.
Όπως αναφέρει το reader.gr. Όταν κλήθηκε να κάτσει στον αρχιεπισκοπικό θρόνο έπρεπε να αποφασίσει αν θα αρνηθεί να ορκίσει μια κατοχική κυβέρνηση που ήταν μισητή από τον λαό και θα ιδιωτεύσει περιμένοντας να περάσει η «μπόρα» ή θα ορκίσει μια κυβέρνηση που ήταν δεδομένο πως θα έχει πάνω της το αιώνιο στίγμα της προδοσίας αλλά από εκεί και πέρα θα μπορούσε από θέση ισχύος να βοηθήσει με όποιον τρόπο μπορούσε έναν λαό που ζούσε μια κόλαση δίχως τέλος.
Λένε, λοιπόν, πως ο ιεράρχης ήταν από εκείνη την «πάστα» που έβγαλε τους Δεσποτάδες του 1821. Δεν υπήρχε περίπτωση να «κάτσει στ' αυγά του».
Από την άλλη οι επικριτές του λένε πως ο Δαμασκηνός ουδέποτε βρέθηκε μπροστά σε κάποιο δίλημμα. Είχε μεγάλες βλέψεις από την αρχή και δε θα δίσταζε να ορκίσει τον οποιονδήποτε προκειμένου να πετύχει τους στόχους του.
Επίσης, δεν πρόκειται να του συγχωρήσουν ποτέ το γεγονός πως την περίοδο των Δεκεμβριανών του 1944, σε μια εποχή που έπρεπε να γίνει κάθε προσπάθεια προκειμένου να αποφευχθεί η αιματοχυσία, εκείνος ως αντιβασιλέας, τάχθηκε ξεκάθαρα στο πλευρό των Άγγλων, ενώ θυμίζουν διαρκώς την – προβληματική από κάθε άποψη – δήλωσή του το 1949 (λίγο καιρό πριν πεθάνει) πως το κολαστήριο της Μακρονήσου ήταν «εθνικήν κολυμβήθραν» για την οποία ο ίδιος ένιωθε περηφάνια!
Ο δρόμος προς τον αρχιεπισκοπικό θρόνο
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στις 3 Μαρτίου 1891 στο χωριό Δορβιτσιά της ορεινής Ναυπακτίας γεννήθηκε ο Δημήτρης Παπανδρέου. Μεγαλωμένος μέσα σε μια φτωχή οικογένεια, ο μικρός Δημήτρης τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο χωριό του. Λεφτά δεν υπήρχαν αλλά επειδή ο πατέρας του είχε δει πόσο καλός ήταν ο μικρός στα γράμματα αποφάσισε να τον στείλει στο Γυμνάσιο της Καρδίτσας.
Στη δύσκολη αυτή απόφαση, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο θείος του Δημήτρη, ο Χριστόφορος Παπανδρέου, που ήταν ηγούμενος της Ιεράς Μονής Κορώνης και ο οποίος είχε πει στον πατέρα του Δημήτρη πως θα βοηθάει και αυτός οικονομικά όσο περισσότερο μπορούσε προκειμένου το παιδί να λάβει μια καλή μόρφωση.
Και έτσι και έγινε. Μόλις τελείωσε το Γυμνάσιο, ο νεαρός Δημήτρης Παπανδρέου, σε ηλικία 17 ετών, πήγε στην Αθήνα όπου γράφτηκε στη Θεολογική και τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κατάφερε, μάλιστα, να πάρει και τα δυο πτυχία ταυτόχρονα!
Ο Δημήτρης Παπανικολάου πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους. Το Τάγμα Ευζώνων που υπηρετούσε, μάλιστα, ήταν από τα πρώτα που μπήκαν στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη το 1912.
Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος: "Η μεγαλύτερη ανάγκη του λαού μας είναι η αγάπη, η συνεννόηση, η ένωση"
Από εκεί και πέρα, ωστόσο, αφιέρωσε τη ζωή του (και τη δράση του) στον Θεό και την Εκκλησία. Το 1917 χειροτονήθηκε διάκονος και πήρε το όνομα Δαμασκηνός. Μέσα σε λίγους μήνες κατάφερε και κέρδισε του πάντες με τις γνώσεις και την όρεξη για δουλειά. Πριν προλάβουν να περάσουν 12 μήνες είχε χειροτονηθεί Αρχιμανδρίτης, είχε γίνει ηγούμενος στην Ιερά Μονή Κορώνης και είχε τραβήξει την προσοχή του τότε αρχιεπισκόπου Μελέτιου ο οποίος τον έφερε στην Αθήνα του ανέθεσε την ηγουμενία των Ιερών Μονών Πεντέλης και Πετράκη, ενώ ταυτόχρονα του ζήτησε να μελετήσει και να συντάξει τον νέο καταστατικό χάρτη του Αγίου Όρους!
Η πορεία του Δαμασκηνού ήταν εντυπωσιακή και κάπως έτσι, το 1921, εκλέχθηκε Μητροπολίτης Κορινθίας σε ηλικία 31 ετών! Ούτε εκεί διέψευσε τις προσδοκίες που είχαν όλοι για εκείνον. Ειδικά μετά τον καταστροφικό σεισμό της 22ας Απριλίου 1928, βοήθησε με οποίον τρόπο μπορούσε τους σεισμοπαθείς. Μέχρι και στις Ηνωμένες Πολιτείες πήγε προκειμένου να συγκεντρώσει χρήματα για την ανοικοδόμηση της Κορίνθου και του Λουτρακίου. Και τα κατάφερε.
Ο Αρχιεπίσκοπος που έγινε αντιβασιλέας και πρωθυπουργός
Η φήμη του Δαμασκηνού είχε ξεφύγει από τα στενά όρια της Κορίνθου. Ήταν γνωστός, πλέον, σε όλη την Ελλάδα. Κάπως έτσι άνοιξε ο δρόμος προς τον Αρχιεπισκοπικό θρόνο. Εκεί, όμως, τα πράγματα αρχίζουν και μπερδεύονται.
Στις 22 Οκτωβρίου 1938, μετά το θάνατο του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρυσόστομου, ο Δαμασκηνός βρέθηκε να διεκδικεί τον θρόνο. Αντίπαλος του ήταν ο αποκρισάριος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στην Αθήνα, Χρύσανθος. Η μεταξύ τους μάχη ήταν σκληρή και κρίθηκε στη μια ψήφο. Ο Δαμασκηνός, τελικά, ήταν αυτός που κάθισε στο θρόνο αφού έλαβε μόλις μια ψήφο περισσότερη από τον Χρύσανθο (31 έναντι 30)!
Μπορεί ο Δαμασκηνός να εκλέχθηκε Αρχιεπίσκοπος αλλά η δικτατορία του Μεταξά είχε άλλα σχέδια. Ακύρωσε με συνοπτικές διαδικασίες την εκλογή του Δαμασκηνού και τοποθέτησε προκαθήμενο της Ελλαδικής Εκκλησίας τον Χρύσανθο ο οποίος ήταν προσωπική επιλογή του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά ο οποίος ήθελε ο Αρχιεπίσκοπος να είναι ιδεολογικά «δικός του» και όχι κάποιος δημοκράτης όπως ο Δαμασκηνός ο οποίος θα μπορούσε να του δημιουργήσει προβλήματα.
Ο Χρύσανθος ο οποίος ήταν ένας Βυζαντινής νοοτροπίας δεσπότης φρόντισε να κρατήσει τον εχθρό του μακριά. Έτσι, μόλις ανέβηκε στο θρόνο, ουσιαστικά φυλάκισε τον Δαμασκηνό στη Μονή Φανερωμένης στη Σαλαμίνα, όπου παρέμεινε μέχρι τη γερμανική κατοχή.
Όταν ο Χρύσανθος αρνήθηκε να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση του Τσοκάκογλου και καθαιρέθηκε. Κάπως έτσι, μια ημέρα σαν σήμερα, στις 8 Ιουλίου 1941, ο Δαμασκηνός ενθρονίστηκε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος.
Αντίθετα με τον Χρύσανθο που είχε πει «Δεν μπορώ να ορκίσω Κυβέρνηση προβληθείσα από τον εχθρό, εμείς γνωρίζουμε ότι τις Κυβερνήσεις τις ορίζει ο λαός ή ο Βασιλεύς», ο Χρύσανθος ευλόγησε την κατοχική κυβέρνηση του Τσολάκογλου δηλώνοντας ότι «αποβλέπομεν μετά βαθείας εκτιμήσεως προς την τολμηράν πρωτοβουλίαν την οποίαν αναλάβατε», ενώ χαρακτήριζε τη συνθηκολόγηση με τους κατακτητές σαν «μέτρον ανάγκης».
Ο Δαμασκηνός στην περίοδο της κατοχής δημιούργησε τον Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης που βοηθούσε όπως μπορούσε όσους είχαν μεγάλη ανάγκη, ενώ σημαντικότερος σταθμός της δράσης του ήταν η βοήθεια που έδωσε στους Έλληνες Εβραίους όταν το 1943 άρχισαν να οδηγούνται μαζικά από τους ναζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Με μυστική εντολή του πολλοί Εβραίοι έλαβαν πιστοποιητικά βαπτίσεως προκειμένου να εμφανίζονται ως χριστιανοί. Έσωσε πολλούς ανθρώπους από βέβαια θάνατο και για τον λόγο αυτό – μετά θάνατον – οι Εβραίοι τον τίμησαν με τον τίτλο του Δίκαιου των Εθνών.
Λέγεται, μάλιστα, πως όταν οι Ναζί κατάλαβαν τι «παιχνίδι» έπαιζε ο Δαμασκηνός τον απείλησαν με τουφεκισμό αλλά εκείνος τους απάντησε πως «Οι ιεράρχες στην Ελλάδα δεν τουφεκίζονται. Απαγχονίζονται και σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν»!
Η έντονη δράση του την περίοδο της κατοχής ανάγκασε τους Γερμανούς να τον θέσουν σε κατ’ οίκον περιορισμό τον Μάιο του 1944, ενώ σύμφωνα με κάποιες ιστορικές καταγραφές είχε τεθεί και το ζήτημα της μεταφοράς του σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Όταν οι Ναζί έφυγαν από την Αθήνα, με την πολιτική κατάσταση να είναι ρευστή και την ατμόσφαιρα να μυρίζει μπαρούτι, οι Άγγλοι και ο ίδιος ο Ουίνστον Τσόρτσιλ φρόντισαν να αναλάβει ο Δαμασκηνός την αντιβασιλεία της χώρας κάτι που έγινε την τελευταία ημέρα του ματωμένου Δεκέμβρη του 1944.
Λίγους μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1945, ως αντιβασιλέας της Ελλάδας, ταξίδεψε στο Λονδίνο όπου ζήτησε την παραχώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα, αίτημα το οποίο απέρριψε ο τότε υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, Έρνεστ Μπέβιν.
Την περίοδο του εμφυλίου ο Δαμασκηνός κράτησε σκληρή στάση απέναντι στους Αριστερούς. Με δική του εντολή η Διαρκής Ιερά Σύνοδος χαρακτήρισε τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας «εθνικώς εγκληματικόν κίνημα» και στήριζε τα έκτακτα στρατοδικεία και τις εκτελέσεις αγωνιστών τονίζοντας πως οι εκτελεσθέντες είχαν το ανάθεμα καθ' ότι επρόκειτο για «καταδικασθέντες εις θάνατον κατόπιν νομίμου και δημοσίας διαδικασίας»!
Από την 17η Οκτωβρίου μέχρι και την 1η Νοεμβρίου 1945 διορίστηκε πρωθυπουργός, ενώ στις 27 Σεπτεμβρίου 1946 παραιτήθηκε από αντιβασιλέας μετά από το δημοψήφισμα για το πολιτειακό που επανέφερε τη Μοναρχία στην Ελλάδα.
Στη συνέχεια ο Δαμασκηνός αποσύρθηκε από τον πολιτικό στίβο και επικεντρώθηκε στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα, ωστόσο, στις 20 Μάη του 1949, σε ηλικία μόλις 59 ετών, άφησε την τελευταία του πνοή.
